سیاه مشق میرزا غلامرضا بررسی پژوهشی آثار
این مقاله برگرفته شده از مقاله ای با همین محتوا و به نام ( روح سطر در سیاه مشق ) می باشد که با توجه به نکات بسیار ظریف و زیبایی که در آن وجود داشت جهت علاقمندان و همراهان سایت قلمتراش دات آی آر در نظر گرفته شده است.
سیاه مشقی که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته و آنالیز شده است، یکی از زیباترین و با شکوه ترین سیاه مشق های میرزا غلامرضا و از شاهکارهای تاریخ خوشنویسی در خط نستعلیق است. به طور کلی قالب سیاه مشق از نظر فرم و ترکیب بندی بسیار متنوع و گوناگون است، اما سیاه مشقی که در این پژوهش استفاده شده است از ناب ترین، زیباترین و کاملترین انواع سیاه مشق می باشد، که تمامی محسنات، ویژگی ها و انگیزه های پرداختن به سیاه مشق را به طور یکجا در خود جای داده است.
یکی از محوری ترین و حیاتی ترین ویژگی های این سیاه مشق وجود ( روح سطر ) در آنهاست، روحی که به صورت یک شیکه نامرئی عمل کرده و تمامی حروف و کلمات حاضر در صفحه را بر مبنای ویژگی های سطر مثل حلقه های زنجیر به یک دیگر پیوند می دهد.
تکلف و نظم مصنوعی و انفعالی از بزرگترین آفات این نوع سیاه مشق می باشد، میرزا غلامرضا اصفهانی با نبوغ و استعداد کم نظیر و با بکارگیری روح سطر در سیاه مشق حضور این آفات را به حداقل رسانده است.
میرزا غلامرضا اصفهانی (۱۲۴۶-۱۳۰۴ هجری قمری)
میرزا غلامرضا اصفهانی (۱۲۴۶-۱۳۰۴ هجری قمری) از استادان خوشنویسی ایرانی و یکی از برجسته‌ترین خوشنویسان خط نستعلیق وشکسته‌نستعلیق بود. میرزا غلامرضا اصفهانی از معروف‌ترین خوشنویسان دوره قاجار بوده‌است. نام پدرش «میرزا جان» بود و در جوانی به دربارمحمد شاه و پس از آن به دربار ناصر الدین شاه راه یافت.
یرزا غلامرضا اصفهانی در جوانی به حضور محمد شاه قاجار احضار شد؛ شاه که خو از خوشنویسی نستعلیق بهره داشت خط او را آزمود و او را به معلمی فرزندانش گمارد. س از مرگ محمد شاه ناصرالدین شاه نیز همچنان به وی توجه داشت
اکثر خوشنویسان معاصر بر این باورند که زیباترین سیاه مشق های تاریخ خوشنویسی در خط نستعلیق متعلق به میرزاغلامرضا اصفهانی است، اما کمتر کسی دلایل و چرایی ان را بیان کرده است، اغلب آنان نستعلیق را عروس خطوط می دانند، اما نمیدانند چرا و اگر هم می دانند به صورت کتوب بیان کرده اند.
نگارنده در حد توان و بضاعت خود سعی دارد دلایل مقبولیت و زیبایی سیاه مشق های میرزا غلامرضا را دریابد و به دیگران منتقل کند، در این نوشتار به یکی از دلایل زوح سطر در نوشتار اشاره خواهد شد.
سیاه مشق
بجان خواجه و حق قدیم و عهد درست
که مونس دم صبحم دعای دولت تست
شاید یکی از دلایل اقبال سیاه مشق در دوره معاصر گوناگونی و تنوع ان است، اما در میان انوع یاه مشق ها، تعداد اندکی توانسته اند شان هنری یافته و به عنوان یک قالب هنری مطرح گردند.
سیاه مشقی که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته و کالبد شکافی شده است به دلایل زیر یکی از ناب ترین و کامل ترین سیاه مشق های تاریخ نستعلیق است
- کیفیت خط
- استفاده از دانگ طلایی
- استفاده از زاویه چلیپایی
- ترکیب بندی مناسب
- گره های طبیعی
- کامل بودن متن
- وجود سطر و ویژگی های آن
- پرهیز از آفات سیاه مشق
آفات سیاه مشق را میتوان این چنین بر شمرد: نکلف، نظم انفعالی و از پیش تعیین شده، احتیاط و ترس های ناروا و منفی و …
هر یک از موارد فوق میتواند موضوع و عنوان یک مقاله مستقل باشد، در این پژوهش به یکی از آنها میپردازیم
[/vc_cta][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column width=”1/2″][vc_single_image image=”15520″ img_size=”full” alignment=”center” style=”vc_box_rounded”][/vc_column][vc_column width=”1/2″][vc_column_text]
آوازه و آثار میرزا غلام رضا مرزهای زمان و مکان را در نوردیده‌اند. و حتا در زمان حیاتش به اقصا نقاط علم رسیدند. تمام عاشقان هنر آرزوی قطعه خطی از میرزا داشتند. نظام‌الملک معروف به نظام پادشاه محلی حیدرآباد هند آثار بسیاری از میرزا غلامرضا را در کتابخانه و مجموعه‌اش نگهداری می‌کرد. دکتر مظفر بختیار نقل می‌کند که در بازار نسخه‌های خطی کاشغر مرکز ایالت ترکستان چیناثری از میرزا غلامرضا را با صحافی سنتی دیده که احتمالاً از آخرین امیر فارسی زبان آن منطقه به جای مانده بوده‌است. همچنین معیرالممالک در یادداشتی از سفرش به اروپا می‌نویسد که زمانی که از موزه تفلیس از بزرگترین مراکز هنری آن زمان دیدن می‌کرده عکس میرزا و اثری از او را در تالاری که به نام مردان بزرگ جهان مزین بوده دیده‌است.[۴]
یک دهه پیش در نمایشگاه «هانگ جو» در پکن پایتخت چین استاد «سانگ» خوشنویس برجسته چینی تحت تأثیر اثری از میرزا قرار گرفت چندانکه به آرامی اما بسیار طولانی گریست و به نشان احترام با قلم موی خوشنویسی درشتش نگاشت:
بزرگترین خوشنویس جهان میرزا غلامرضا اصفهانی
روح سطر در سیاه مشق
اوایل هر گاه به این نوع سیاه مشق ها نگاه میکردیم مفتون و مسحور زیبایی و عظمت آنها قرار می گرفتم.
فکر میکردم چگونه تمرین و تکرار چند حرف و کلمه در یک صفحه میتواند این همه دل انگیز و دل فریب باشد. حروف و کلماتی که ظاهرا بهم ریخته و در هم و برهم اند، هیچ ارتباط معنایی، منطقی و جغرافیایی با یکدیگر ندارند و به طور اتفاقی کنار هم نشسته اند، بنابر این فکر میکردم به سادگی میتوان آنها را جابجا کرد و در نهایت به این نتیجه رسیدم که پرداختن به این سیاه مشق ها چندان کار مشکلی نسیت.
اما در عمل نه تنها کار ساده ای نبود بلکه بسیار مشکل می نمود، بعدها در یافتم اجرای این سیاه مشق ها با این کیفیت تنها در توان نوابغی همچون میرزا غلامرضا است. میدانستم چیزی آشنا این کلملت و حروف بهم ریخته را به یکدیگر پیوند می دهد، آنها را رفیق و همراه و همسفر می کند، به آنها وحدت و انسجام می بخشد و آنها را مثل حلقه های یک زنجیر بهم وصل می کند.
کیمیایی که حروف و کلمات موجود در صفحه را طلا می کند، به آنها جان می بخشد، آنها را اعتبار و معنا می دهد، جایگاه آنها را در صفحه تعیین و تبیین می کند، چیزی که از جهت ترکیب بندی و تعیین جغرافیای حروف و کلمات در صفحه نقش محوری داشته، اما دیده نمیشود. پیدیه های نامرئی که چراغ راه خوشنویس در فراخنای صفه است. و آن اکسیر چیزی مبود جز ( روح سطر و ویژگی های آن ).
همانطور که در تصاویر مشخص است میرزا غلامرضا در این سیاه مشق به نوشتن کامل یک بیت شعر حافظ میپردازد، او در اجزای این قطعه به تمامی انگیزه ها، ویژگی ها و اهداف خود در سیاه مشق دست یافته است. میرزا غلامرضا شروع به نوشتن بیت در قالب سطر می کند بعضی از حروف و کلمات را به دلایلی که طرح و بحث آنها خارج از این پژوهش است تکرا می کند و به محض آنکه از تکرار خارج میشود دوباره به سطر بازمیگردد. میرزا غلامرضا ویژگی های سطر از جمله : فاصله ی حروف و کلمات، کشیده ها، سوار شدن حروف و کلمات، رعایت مسطر و … را همواره مد نظر قرار داده و در حد امکان و اقتضای شرایط به اجرای آنها می پردازد.
در نظر داشتیم شزح مفصل و همه جانبه ای برای طرح و ارائه این پژوهش در ادامه ی کار بیاورم اما هنگامی که تصاویر آماده شد دیدم خود تصاویر به قدری گویا هستند که از هر جهت بی نیاز شزح و تفسیر می باشند، حتی چند صفحه ای که تحریر و آماده تایپ شده بود را حذف کرده و احساس کردم بهتر است هر کس به زعم خود و با ذهنیتی که از سیاه مشق دارد وارد این تصویر شود و نتایج و برداشت های خاص خود را داشته باشد، بنابر این دنباله کار پژوهش به خوانندگان عزیز و محترم این نوشتار واگذار میشود.
- در این نوع سیاه مشق ها هر اندازه ویژگی های سطر بیشتر رعایت گردد، سیاه مشق ناب تر و به کمال نزدیک تر است.
- تعیین و تشخیص نوع حروف و کلمات و تعداد آنها در هر سطر و همچنین تعداد و فاصله مسطر ها با یکدیگر نیاز به شناخت کافی از وزن، جنس، جایگاه و تاثیر گذاری هر یک از عناصر فوق دارد.
- روح سطر در سیاه مشق می تواند به عنوان معیار و محک دیگر در سیاه مشق های تاریخ وارد عمل شده آنها را آسیب شناسی نماید، نتایج این قیاس و ارزیابی باور نکردنی است.
سخن آخر
یکی از زیبایی های سیاه مشق، معما و رازگونه بودن آن است. کالبدشکافی آن ها شمارا در کشف رازها و زیبایی ها کمک خواهد کرد
مجموعه آثار اسکن شده خوشنویسی استادان قدیم
مجموعه ای بی نظیر از تابلوهای اساتید بزرگ خوشنویسی گذشته ایران این پکیج بیش از ۴۰۰۰ تابلو با کیفیت خوب را شامل می شود که برای علاقمندان و هنر جویان خوشنویسی اساتید و مدرسان انجمن خوشنویسان و همه دوستداران و علاقمندان به هنر فاخر خوشنویسی ایران کاربردی و قابل استفاده می باشد.
این مجموعه بر روری یک دی وی دی جمع آوری شده و شامل کاور و قاب اختصاصی بوده و با کیفیت بالا از طرف سایت قلمتراش دات آی آر ارسال میگردد.
خطوطی ناب و با کیفیت از اساتیدی چون میرعماد الحسنی – میرزاغلامرضا اصفهانی – سید گلستانه – درویش عبدالمجید اصفهانی – میرزا کاظم تهرانی – میرحسین خوشنویس باشی – شفیعا – اسدالله شیرازی – باباشاه – حافظ نورالله – حجاب شیرازی – سید علی نیاز شیرازی – علی محمد شیرازی – محمدجعفر اصفهانی – محمدرضا اصفهانی کر – محمود کاشانی – عمادالکتاب – سلطانعلی مشهدی – شاه محمود نیشابوری – محمدرضا کلهر – محمد حسین شیرازی – محمدحسین تبریزی – محمدصالح – محمود سیاوشی – یدالله کجوری – ملکمحمد قزوینی – پادشاهان قاجاری …
و دهها خوشنویس طراز اول دیگر
ممنون از متن عالی و نمونه‌های فوق‌العاده. سوالی داشتم و اون اینکه آیا اصطلاح سیاه‌مشق برای ثلث هم به کار می‌رود؟ ممنون.
با سلام و عرض ادب
از لطف بیکران شما در رابطه با موارد مطروحه در صفحات بسیار سپاسگزارم.
سلام خواهش میکنم انجام وظیفه هست