پیدایش وتکامل خط نستعلیق در گذر زمان
سرچشمه پیدایش خط نستعلیق
در مورد پیشینه خط نستعلیق نمی توان به صراحت، تاریخی را رقم زد اما به گفته برخی مورخان تقریبا می توان گفت پیشینه خط نستعیلق به ۷۱۸ ق. باز می گردد. در نوشته های تاریخی آمده است که نستعلیق توسط میر علی تبریزی ابداع شد و ترکیبی از خطوط نسخ و تعلیق است و در واقع، نام خود را وامدار این دو خط می باشد.
دستهای میر علی تبریزی را «واضع» این خط میدانند و دسته ای که معتقدند وی به وجود آورنده این خط نبوده، بلکه تنها کار مهم او، سروسامان دادن به آن و قانونمند کردن آن خط بوده است. شاید یکی از دلایلی که در تاریخ، وی به عنوان مبدع این خط مطرح شده است، همین مسأله باشد که قبل از او و حتی معاصر با وی افرادی بوده اند که به نستعلیق خط می نوشته اند؛ اما خط میر علی برتر از همه آنها بوده است. خط تاریخی بسیار کهن در پشت خود دارد، در مورد این که چه فرایندی در ذهن ایرانیان ایجاد شد که باعث تغییر یک خط قاعده مند چون نسخ و ایجاد خطی قاعده مند چون نستعلیق شد باید گفت که خط نسخ ، خطی فراگیر بود هنگامی که نهضت ترجمه در دوران ۵۰۰ ساله بنی عباس ایجاد شد و پس آن سیستم آموزشی و مدارس اسلامی ایجاد شد.
استنساخ کتاب و فرستادن به کتابخانه ها مورد اهمیت قرار گرفت در این زمان دکاکین صحافی بازاری فراگیر را ایجاد کردند. سرعت نوشتن و نیاز کتابت، خط در دست ساخان را از کالبد اولیه خارج ساخت. در این زمان بود که خط آزادتر و رهاتر نوشته شد. اما همزمان نیاز به یک خط رسمی برای مراسلات اداری باعث شد تا نیاز به خطی قاعده مند احساس شود. از دیگر دلایل احساس نیاز به خطی قاعده مند را می توان باز پروردن خاطرات دور (بازگشت به دوران شکوه ساسانی) دانست. از دیگر عوامل مؤثر در احساس نیاز به خطی جدید، گسترش و رونق تجارت، ایجاد نظام های اجتماعی، قدرت گرفتن حاکمان محلی، از حدود قرن ۴ تا ۶ دانسته اند، زمانی که سطح اطلاعات بالا می رود به طور تقریبی از قرن ۴ فارسی نویسی و گرایش به فارسی نویسی رشد می کند.
خردورزی و تعقل گرایی در اندیشه های بزرگانی چون ابن سینا وارد می شود. در این هنگامه مغولان بر ایران می تازند و حمله ۱۰۰ ساله مغولان حدودا از ۶۱۵ آغاز تا سال ۷۰۰ به تقریب امتداد دارد و ایرانیان به دوره ای ۴۰ ساله از سکوت و شوک فرو می روند. بعد از این توقف است که عصری در ایران گشایش پیدا می کند، عصر افتخار به تبار ایرانی، که باعث ایجاد وجه ممیزه در گرایش های هنری و ایجاد تمایز با بقیه ملل اسلامی می شود. در همین زمان است که خط رها و آزاد شده نسخ به قید یک خط دیگر در می آید که نظیر آن در عالم اسلامی نیست. ایجاد خط نستعلیق در این زمان گویی یک قدرت ملی گرایانه در آفرینش هنریمحسوب می شود. همزمان با توسعه تفکرات ملی گرایانه ، گروه ها و فرقه های مختلف چون صوفی گری و حروفیه، نقطویه رشد می کنند و در کنار آنها میل به تشیع نیز توسعه می یابد. در این زمان گرایش به درونی شدن (باطنی) در جامعه دیده می شود، تا بتوانند داشته های خود، همچون اعتقادات، علوم و هنرهای خود را برای گذر از این دوران سختی حفظ کنند. این اتفاق حدودا از ۶۰۰-۷۰۰ هق. به طول می انجامد. توسعه امور باطنی در این دوره دلیلی است بر رشد خیال و خیال نگاری و رسیدن به تصاویر جدید و زیبایی شناسی نو که یکی از محصولات این دوره، پدید آمدن خط نستعلیق و تدوین و تکمیل آن را در پی دارد.
این رشد را هم در زمینه هنر و زیبایی شناسی و هم در زمینه های ادبیات و علوم دیگر می توان دید. اینجاست که عصر تیموری، على الخصوص دوران تیمور با فردی متناقض روبه رو هستیم. تیمور برآمده از تناقض است. وی سخت کوش در فرهنگ و سخت گش در سیاست است. با این وجود مناسبات فرهنگی را درک نمی کند و در جایی از معماران و هنرمندان می خواهد که در ۴۰ روز بازار بخارا ساخته شود و دیرکرد در ساخت مواجه با مرگ است. وی تصوری کلی از مفهوم هنر را در ذهن دارد اما درکی از مناسبات و مقدمات آن ندارد. جانشینان تیمور چون؛ شاهرخ، بایسنقر میرزا، ابراهیم سلطان و الغ بیگ، دیگر به رشد فکری از دیدگاه های فرهنگی و سیاسی رسیده اند تا جایی که می توان گفت تیموریان پوست انداخته و ایرانی می شوند. این تحولات در دیدگاه های فکری تیموریان که حدودا از ۸۰۰ هق است، باعث رشد قلم نستعلیق می شود. و می توان ادعا کرد که ایجاد خط نستعلیق عکس العمل ما به رخدادهایی است که در دوره ای حدودا ۲۰۰ ساله، یعنی از سال (۶۰۰-۸۰۰ هق.) اتفاق افتادهاست.
از سوی دیگر، نستعلیق بروز روح ایرانیست پس از شکست از حمله مغول و فریادیست بر این مبنی که ایران هنوز زنده است. بعد از این رشد است که بزرگان و جانشینان تیموری شرمسار از رفتار گذشته پدرشان هستند. حدودا در ۹۰۰ هق. زمان حکومت سلطان حسین بایقرا نستعلیق به قوام و اوج رسیده است و بزرگانی چون اظهر و جعفر تبریزی و سلطان علی مشهدیو شاگردانش، نستعلیق را به یکی از اوج های زیبایی و تشخص می رسانند. نستعلیق دارای شاکله ویژه ای شده است که نمی توان آن را با دیگر خطوط سنجید. پس از فروپاشی حکومت تیموری و ایجاد حکومت صفوی، می توان شاهان صفوی نمونه ای از سردمدارانی دانست که هنرمندان و دانشمندان را به عنوان سرمایه اجتماعی و انسانی دانسته و این رشد فکری حکمای صفوی باعث رشد هنر به ویژه خط نستعلیق شد. در این برهه زمانی نستعلیق را می توان آینه تمام نمای اتفاقات اجتماعی ایران دانست و به وجود آمدن بزرگانی چون شاه محمود نیشابوری، میرعماد، علیرضای عباسی و…. در عصر قاجار و نیز توجه شاهان و شاهزادگان و درباریان به هنر به ویژه خوشنویسی باعث گسترش این هنر شده بود.
این نوشته برگرفته از مقاله (شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق)
نوشته مریم شفیعی علویجه و آزاده محرابی می باشد.
این مقاله ادامه دارد …
علاقمندان و همراهان به این مطلب میتوانند بخش های بعدی را از لینک های زیر بخوانند:
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت اول)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت دوم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت سوم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت پنجم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت ششم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت هفتم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت هشتم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت نهم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت دهم)
کتاب روش جامع آموزش خط نستعلیق
تالیف و خط : اسماعیل نژاد فرد لرستانی
آموزش سطرنویسی، چلیپا نویسی، کتابت نویسی، قطعه نویسی
آشنایی با وسایل خوشنویسی و دیگر موارد مورد نیاز جهت آموزش خط
آموزش به شیوه خودآموز وبدون نیاز به استاد
