پیدایش وتکامل خط نستعلیق در گذر زمان
در این نوشته گزیده ای از مقاله ، شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت اول) بیان شده است :
چکیده
پژوهش پیش رو مطالعه شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از اواخر سده هفتم تا سده سیزده هجری است و نقش این جریانات بر سر چشمه پیدایش و تکامل خط نستعلیق است. پژوهش حاضر سعی دارد تاثیر این جریانات را بر تجمیع روح اراده ملی ایرانیان و ایجاد ابداع و نوآوری در شرایط زمانی فوق را مورد شناسایی قرار دهد. سپس خط سیر تاریخی هنرمندان نستعلیق نویس در این مقاله به تصویر درآمده است، برای آسانی کار پژوهشگران و دانشجویان برای شناخت هنرمندان نستعلیق نویس. از دیگر اهداف این مقاله نگاهی کوتاه به زیبایی شناسی و تناسبات در خط نستعلیق و شناخت دوره های زمانی این خط در عصر قاجار است. پژوهش حاضر با هدف مطالعه کاربردی و با رویکرد توصیف تاریخی است. با استفاده از ابعاد تاریخی و اجتماعی جامعه در زمان پیدایش خط نستعلیق بر اساس شاخصه های تاریخی انجام شده است. نتایج پژوهش نشان داد که با توجه به شرایط تاریخی و اجتماعی بویژه در قرون هفتم تا نهم، روح ملی گرایی و بازگشت به شکوه گذشته در ایران به اوج رسید و برای رسیدن به این اوج و شکوفایی ابداع خطی جدید با تمام خصوصیات روحی ایرانیان به نظر همگان رسید و این اراده ملی در دیگر هنرها و ادبیات نیز به فراوانی دیده می شود. خط نستعلیق فراز و نشیب های بسیاری را در دوران هفتصد ساله خود پشت سر گذاشته است و خطی است که نشان از روح والای ایرانیانی دارد که برای نشان دادن شأن خود در تاریخ به اثبات هنر و فرهنگ خود می پردازند.
در اغلب منابع و مقالاتی که تا به حال در مورد پیدایش خط نستعلیق نوشته شده است، پیدایش آن را از اواسط سده ی هشتم ق همزمان با عصر تیموریان می دانند. قرن های هفتم تا نهم هجری در تاریخ خوشنویسی ایران جایگاه ویژه ای دارند. این جایگاه را از دو منظر می توان مورد بررسی قرار داد، « منظر اول رسیدن اقلام سته به اوج تکامل، همچنین شکل گیری خطوط ایرانی تعلیق و نستعلیق و منظر دوم انشا یا تدوین مبانی نظری خوشنویسی البته نه مبانی شکلی، بلکه مبانی نظری و زیبایی شناسی خوشنویسی که در همین دوره شکل گرفته است» (هاشمی نژاد، ۱۳۹۰، ۳۴۵).
در پژوهش پیشرو سعی شده تا به سوالات دوره فرمانروایی تیمور: ۷۷۱-۸۰۷ ق. حدودا ۳۶سال. برقراری حکومت تیموریان، با فروپاشی ایلخانان مغول و تمامی سران حکومت های محلی ایجاد شد. به دست آوردن قدرت تیمور زمانی بود که در عصر مغولان، هنرهای ایرانی، به ویژه زبان و ادبیات فارسی رونق یافته بود و این که تیمور پرورش و تربیت شده منطقه ورارودان بود و با رشد فرهنگ و تمدن فارسی رشد یافته بود و با فرهنگ ایرانی آشنا بود. با این اوصاف از خشونت وی کاسته نشد و با تمامی توان بر فلات ایران تازید. او وارث چنگیز خان و هولاکوخان مغول بود با این تفاوت که توجه اش به علم، هنر و مذهب بیشتر از اعقاب خود است. می توان دلیل گرایش وی به هنر و فرهنگ را پرورش یافتن در محیط فرهنگی زمان ایلخانان دانست. سوالات و فرضیه هایی که پیش روی قرار می گیرد؛
۱- تیمور و جانشینانش چطور به اهمیت هنر و علم توجه می کنند و چگونه هنر در آن زمان نه تنها به مثابه زیبایی، بلکهبه مثابه رسانه ایست که حاکمان به آن التفات کرده و برای خود از علم ، هنر و مذهب سود می برند. پس می توان به این باور رسید که وی از سر مصلحت، تمام فتوحات جاه طلبانه خویش را با انگیزه های مذهبی و نشر اسلام توجیه کرده است و از سه عنصر؛ علم، هنر و مذهب به عنوان رسانه ای برای فاتح شدن استفاده کرده است. آیا واقعا اینگونه بودهاست؟
۲- چگونه می توان با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی در عصر تیموریان، صوفیان و قاجاریه، تعالی نستعلیق را شاهدبود؟ تیمور با همه ی برتری طلبی و استبدادی که در خوی وی بود تمامی هنرمندان، مهندسان، دانشمندان را با احترام به پایتخت خویش (سمرقند) انتقال داد تا نشان دهد که شرق فلات ایران (ورارودان) هیچ کمی از غرب فلات ایران ( عراق عجم و عرب ) ندارد. با وصف خصوصیات حاکمان مغول و تیموری به صورت مختصر تقریبا می توان به شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن دوران پی برد و نقش وضعیت اجتماعی آن زمان را در پیدایش و تحولات هنری مورد بررسی قرار داد. برنامه ریزی در امور سیاسی، دینی، اقتصادی و ایجاد انجمن های مختلف علمی و فرهنگی و بهره گیری از آنها در پیشبرد اهداف حکومت، از عوامل موثر در اهمیت این دوره به ویژه در زمینه فرهنگ و هنر است. پیشینه نستعلیق را باید از عصر مغولان و وضعیت اجتماعی ایران در آن زمان مورد بررسی قرار داد.
۳- رونق خط نستعلیق در ادامه در عصر صفویه و قاجار و خط سیر این خط و همچنین زیبایی شناسی آن چگونه بودهاست؟
مبانی نظری پژوهش و روش تحقیق
در ارتباط با آثار و مقاله هایی که از لحاظ موضوعی با پژوهش حاضر دارای نزدیکی هستند می توان به مقاله «تکوین و تطور خط نستعلیق در سده هشتم و نهم هق.» نوشته صداقت جباری در نشریه هنرهای زیبا؛ ۱۳۷۸ نام برد. نگارنده در این مقاله با نگاهی تاریخی بر خوشنویسی اسلامی از قرون اولیه، سپس به تکوین خط نستعلیق از نیمه دوم قرن هفتم هجری در ایران اشاره دارد. نگارنده نگارش متون فارسی را با دو شیوه قلم تعلیق و نسخ در این برهه زمانی دانسته و موجبات به وجود آمدن خط نستعلیق را تاثیر گذاری دو خط تعلیق و نسخ بر یکدیگر می داند. همچنین در مقاله از آثاری نام می برد که در دوران مورد بررسی به خط نستعلیق ابتدایی کتابت شده اند. اشاره ای نیز بر تطور خط نستعلیق داشته و تاثیرات نگارگری و تذهیب بر هرچه بهتر شدن خط نستعلیق بی تاثیر ندانسته است. در آخر نیز با جدولی، زنجیره استادان و شاگرادن نستعلیق نویس را از ابتدا تا میرعماد نام برده است. بدین ترتیب با توجه به پیشینه و تاریخچه ای که در این مقاله آمده است نمی توان پیدایش نستعلیق را به زمانی مشخص و یا وابسته به شخصیتی خاص دانست و در اشاره ای به میرعلی تبریزی، وی را باید شخصی دانست که خط نستعلیق را قاعده مند کرد. محمد خزایی نیز با مقاله «سخنی در پیدایش نستعلیق» در کتاب ماه هنر، ۱۳۹۲، به صورت تاریخی نگاهی بر پیدایش خط نستعلیق داشته و پیدایش آن به صورت رسمی را به اویل سده هشتم هق. دانسته است. همچنین به تاثیر جنبش های ملی گرایانه همچون جنبش هایی چون حروفیه را در شکل گیری نستعلیق موثر می داند و در آخر به زیبایی شناسی این خط پرداخته است. یعقوب آژند نیز در مقاله ای با نام «خوشنویسی در قلمرو مکتب هرات: دور پیشین با تاکید بر خط نستعلیق» در کتاب ماه هنر، ۱۳۸۳، سیر تکوین تاریخی خط نستعلیق را در دوره پیشین مکتب هرات ارزیابی کرده است. در ابتدا به مدخل و پیشینه تاریخی خط نستعلیق پرداخته و با توجه به مکاتب هنری این سیر تاریخی را مورد بررسی قرار داده است. در زمینه خط نستعلیق مقالات بسیاری به رشته تحریر در آمده است که هر یک با توجه به نوع موضوع به مطالعه در روی این خط پرداخته شده است. در این مقاله به روش توصیفی و تاریخی و گردآوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه ای و مشاهده آثار خوشنویسی انجام شده است و در این فرایند با مراجعه به کتاب ها و مجلات به صورت نشریه و یا الکترونیک رجوع شده است. جامعه آماری شامل سه دوره تاریخی تیموری، صفوی و قاجاریه بوده و در آخر نیز خط سیری برای استادان خوشنویسی و شاگردان ایشان از ابتدای پیدایش و به رسمیت شناخته شدن خط نستعلیق تا اواخر قاجار به تصویر در آمده است.
این نوشته برگرفته از مقاله (شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق) نوشته مریم شفیعی علویجه و آزاده محرابی می باشد.
این مقاله ادامه دارد …
علاقمندان و همراهان به این مطلب میتوانند بخش های بعدی را از لینک های زیر بخوانند:
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت دوم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت سوم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت چهارم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت پنجم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت ششم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت هفتم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت هشتم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت نهم)
شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق(قسمت دهم)
کتاب روش جامع آموزش خط نستعلیق
تالیف و خط : اسماعیل نژاد فرد لرستانی
آموزش سطرنویسی، چلیپا نویسی، کتابت نویسی، قطعه نویسی
آشنایی با وسایل خوشنویسی و دیگر موارد مورد نیاز جهت آموزش خط
آموزش به شیوه خودآموز وبدون نیاز به استاد
