مبانی زیبا شناسی در شیوه میر عماد

مبانی زیبا شناسی در شیوه میر عماد

بدون شک یکی از بزرگان خوشنویسی ایران و شاید به عقیده بسیاری بزرگ ترین فرد در تاریخ این هنر ایرانی میر عماد حسنی می باشد اسطوره ای که بعد از مرگ ناجوانمردانه اش در اصفهان تا همین زمانه تحلیل های بسیاری بر آثار و شرح احوال شده است، منتها شاید بدون هیچ گونه تعصب و نگاه متعصبانه بررسی صورت نگرفته باشد برخی سعی کرده اند تا بدون هیچ نطقی این استاد را یگانه ستاره درخشان آسمان خوشنویسی بدانند و اورا در جایگاهی قرار دهند که کسی یاراری نزدیک شدن را ندارد و برخی هم به دلیل پوشش ضعف خود و مکتب و اساتید خود سعی بر کوبیدن و زیر سوال بردن آثار ایشان کرده اند، در اینجا با توجه به باطل بودن هر دو دیدگاه از لحاظ منطقی و علمی به بررسی شیوه کار میر عماد میپردازیم:

در ابتدا ه بررسی پایه خوشنویسی خطوط کرسی دست زده ایم و سپس کرسی بندی حرف ها و کلمات را بررسی کرده ایم، سپس به بررسی ترکیب کلمات در سطر و چلیپا پرداخته میشود و سپس برای اجرای ساده تر کلمات این سبک به نوع قلم گذاری و تراش قلم های این شیوه پرداخته ایم:

باید دقت کرد که مرجع همه این بررسی ها با توجه به در دسترس نبودن اصل آثار کتاب مرقعات خط انتشارات یساولی چاپ 1359 می باشد که دارای کیفیت چاپ مطلوبی نیز نیست.

بخش اول: بررسی کرسی در شیوه میر عماد:

به نظر میرسد که اصل میر عماد دارای 4 پایه اساسی است که 3 تای آنها ثبات بوده و تغییر ناپذیر هستند و یکی اصل ثانویه است که می توان تغییرات جدید را در آن قرار داد.

اصول اولیه:

صافی: این کیفیت که با تمرین فراوان بدست می آید باعث میشود که حرف ها و کلمات در نوشتن کمترین لرزش را داشته و خوشنویس با صاف نویسی توانایی خود را نمایش می دهد.

تدریج: بر پایه این اصل حرف ها و کلمات نباید شکستگی داشته باشند، بر این اساس رسیدن از نازمترین بخش به پهن ترین بخش باید به پیوستگی انجام پذیرد مانند انتهای حلقه ها

اتصال: درهنگام نوشتن کلمات چند حرفی متصل به هم و و همچنین حروف مانند ص و ط و ه و .. که در آنها فضای بسته بوجود می آید یا یا حرف هایی مانند کاف که شامل چند حرکت جداگانه هستند اتصال حرف ها و کلمات و حروف باید حفظ شود

اصل ثانویه :

تناسب: تناسب یکی از اصول نستعلیق است که ارتباط تنگاتنگی با تعادل و هماهنگی دارد ولی چگونگی این تعادل بستگی به سلیقه خویش دارد دو خوشنویس می توانند در شیوه اجرای حرف ها و کلمات با یکدیگر تفاوت داشته باشند ولی هر حرفی کع توسط یک خوشنویس اجرا می شود باید با همان حرف که توسط خودش مجدد اجرا می شود تناسب داشته باشد از مولفه تناسب به تراش قلم، شیب قلم، شیب کلمه ها، ترکیب بندی، زاویه حرف ها و کلمه ها و … اشاره نمود.

نقطه گذاری:

امروزه در هر کلاس خوشنویسی وارد بشوید نقطه گذاری یکی از ابتدایی ترین و اصولی ترین پایه های اموزش می باشد، ولی کمتر به اصل زاویه نقطه نسبت به حرف ها و کلمات پرداخته میشود در مجموع می توان 3 روش نقطه گذاری را بیان کرد:

1- روش نقطه گذاری قطری: در این روش گوشه نقطه ها به یکدیگر وصل می شود و نقطه ها در راستای قطرهای یکدیگر جا میگرند

2 – نقطه گذاری ضلعی: در این روش اضلاع نقطه ها به یکدیگر وصل میشوند و نقطه در راستای اضلاع یکدیگر جای میگرند.

3 – نقطه گذاری نیم ضلعی : در این روش نیمی ازز ضلع یک نقطه به نیمی از ضلع دیگر یک نقطه وصل میشود.

کرسی:

کرسی، یکی از زیر مجموعه های تناسب در نستعلیق و معنای آن (مکتن جای گیری )است تا آنجا که نویسنده می داند بسیاری کرسی نستعلیق را با یک خط راست افقی خط زمینه که حرف ها و کلمات مختلف بالای ان زیر آن و یا روی آن جای میگیرند اشتباه می کنند شاید این مفهوم برای اموزش تک حرف ها و تک کلمه ها برای هنرجویان تازه کار تا اندازه ای پذیرفتنی باشد، ولی در سطر نویسی و چلیپا نویسی کاربرد چندانی نداشته و اشکال هایی را به همراه دارد.نخستین اشکال این است که با توجه به شیب دار بودن حرف و کلمات نستعلیق به کاربردن یک خط راست برای کرسی مارا دچار دردستر می کند. دوم ان که در روش نقطه گذاری نمیتوان دو نقطه را روی یک خط راست گذاشت زیرا با توجه به کج بودن زاویه نقطه ها هیچ گاه روی یک خط راست جای نمیگیرند و یک زاویه 15 درجه ای را با خط راست به خود میگرند، پس دقت آموزش هنگام نقطه گذاری بر روی یک خط راست کم میشود.

 تعریف ها:

خط قلم گذاری: خطی که در ابتدای نوشتن هر حرف نستعلیق و در راستای سر قلم پدید می اید خط قلم گذاری نامیده میشود، در این شیوه زاویه این خط با خط راست 60 درجه میباشد.

خط شیب اصلی: خطی است که شیب حرف ها و کلمه های متصل در راستای ان حرکت می کند در این شیوه زاویه این خط با خط زمینه برابر با 30 درجه است. این زاویه در هنگام نوشتن کشیده ها و حلقه ها و همچنین کرسی بندی کلمه ها و نقطه ها در راستای یکدیگر، کاربردی کلیدی دارد.

خط شیب قرینه: خطی است که زاویه ان با خط زمینه برابر با 180-30=150 درجه است این زاویه در هنگام نوشتن حرف هایی که سمت حرکت مانند (ح) یا راستای حرکت آنها مانند ( ه و ف) از راست به چپ و یا از چپ به راست باشد کاربرد دارد.همانگونه که اشاره شد کرسی یک حرف یا یک کلمه یک خط راست یک بعدی نیست بله یک سطح دو بعدی است یعنی طو.ل و عرض دارد پس اینک به جاست که ان را تعریف کنیم.

کرسی: کوچکترین مستطیلی که کلمه یا حرف را در میگیرد و زاویه ان با زاویه قلم گذاری برابر است، کرسی نامیده میشود. نقطه، پایه ای ترین مفهوم در هنرهای تجسمی و همچنین خوشنویسی است پس با یک تعریف روشن از نقطه می توان مفاهیم پیچیده تر را نیز تفسیر کرد.

نقطه: شکلی است که از حرکت قلم با زاویه قلم گذاری و در راستای خط شیب قرینه و به طور پهنای قلم پدید می اید. (فراموش نکنیم که در عمل و بسته به شرایط اندازه آن به ذلخواه خوشنویس تغییر می کند)

اگر نقطه را به چهار بخش برابر تقسیم کنیم با تکرار خط های شیب اصلی و قرینه و همچنین خط قلم گذاری شبکه ای پدید می اید که برای نمایش کرسی حرف ها و کلمات در نستعلیق کابرد دارد

در شکل بالا و بر اساس کرسی بدست آمده روشن است که شیب دو نقطه، روی یک خط راست نیست بله به اندازه 15 درجه شیب دارد همچنین فضای بسته میان دو خط شیب اصلی کنار هم، زاویه و اندازه اصلی یک سرکش را مشخص می کند.

در شکل بعد کرسی بعضی ازتک حرف های نستعلیق میر عماد همراه با نقطه گذاری را مشاهده می کنید

تقریبا همه حرف های نستعلیق به سادگی در شبکه بالا جای میگیرند پس از پرداختن به کرسی بعضی از تک حرف ها در شکل بعدی زاویه چند دو حرفی را بررسی می کنبم

 نکته جالب توجه دیگر در زمینه این شبکه این می باشد که میتوان قوت و ضعف کلمات را دریافت و درستی اجرای ان را بررسی کرد همان گونه که اشاره شد مجموعه طول ضلع دو مربع در کنار هم با پهنای قلم تمام قلم برابر است پس روشن است که هر مربع پهنای نیم قلم را مشخص می کند.

با این رهیافت میتوان به دقت اجرای میرعماد در کلمه (سر) پی برد زیرا در اجرای دندانه اول به دندانه دوم در سین حرکت قلم در مسیر آن دقیقا یک مسیر نیم قلم را پر می کند همچنین دراجرای کلمه (هی) در سینه (ی) یا در ضخیم ترین بخش از حلقه (ی) حرکت قلم، درست به اندازه ی دو مربع (تمام قلم) پهنا دارد.

برای آموزش خوشنویسی در این شیوه بهتر است که نخست، کاغذهای مشبکی با اندازه شبکه های گوناگون بسته به دانگ قلم آماده کنید سپس هنرجو برا یاجرای هر حرف یا کلمه قلم را در زاویه قلم گذاری بگذارد و حرکت را انجام دهد. همچنین هنگام اجرا دقت داشته باشد که پهنی و نازکی حرف ها را بر اساس شبکه مورد نظر رعایت کند. این کار هر چند در آغاز هنرجو را دچار تکلف می کند ولی در ادامه با تمرین بیشتر، او را به سرعت به نتیجه خواهد رساند. پس از آنکه روشن شد هنرجو دراجرای کلمه ها به سطح قابل قبولی رسیده و دست او به زاویه های قلم گذاری و شیب عادت کرده است،دیگر نیازی به این شبکه نخواهد بود.

 برگرفته شده از مقاله مبانی زیبا شناسی در شیوه میر عماد از محمد مهدی قطاع