بررسی وتحلیل خط کوفی در طراحی پوستر(بخش سوم)
خط کوفی مغربی
از دیگر انواع خط کوفی که با توجه به اقلیم و فرهنگ و تمدن سرزمین های آفریقا، شکل گرفت، خط کوفی مغربی است. گرچه این خط با تاخیر زمانی نسبتا طولانی تری نسبت به خط کوفی مشرقی ایجاد شد، اما به دلیل تغییرات
شگرفی که در فرم آن اتفاق افتاد، خوانایی این خط را بیش از همیشه کرد و همین امر هم موجب پیوند این نوع از خط با خط نسخ شد. تراش ویژه قلم در این نوع خط، چنان وانمود می کند که خوشنویس با قلمو به کتابت این خط پرداخته است و این نوع تراش قلم به لحاظ تجسمی فرم های مدرنی را در اختیار طراحان قرار می دهد (جزایری، ۱۳۹۶، انگارنده)، آتلیه شخصی مصاحبه شونده.).
در این فراز به شاخصه های بصری خط کوفی مغربی پرداخته خواهد شد.دور حروف در این خط نسبت به سطح آنها بیشتر است. فواصل حروف و اتصالات آن، به نسبت خط کوفی مشرقی تعادل بیشتری داشته که این امر در خوانایی بهتر آن، بسیار موثر بوده است. خوانایی مناسب و فضاهای فانتزی گونه این خط مورد توجه بسیاری از طراحان گرافیک معاصر قرار گرفته است.
حروف عمودی در این نوع خط، قابلیت ارتفاع پذیری نسبتا زیادی دارد. در مقایسه با خط کوفی مشرقی، این حروف، ایستایی و استحکام را ندارد به این دلیل که خطوط عمودی خیلی قائم و صاف نگاشته نمی شوند.
حروف افقی در این قلم، به دلیل نوع نگارش آن، نوعی جنبش محصور شده در خود را داراست و حرکت، شاخصه اصلی این حروف است.
در مقایسه با نمونه پیشین، خشکی و هندسی بودن حروف مدور خط کوفی مشرقی، حروف، در نگارش خط کوفی مغربی از لطافت و انعطاف برخوردار هستند.
خط کوفی بنایی
این نوع خط از انواع خط کوفی است که از تکرار واحدهای هندسی به صورت افقی، عمودی و مورب بر روی شبکه(مسطر) حاصل می شود و به دلیل جنبه های منحصر به فرد و ارتباط تنگاتنگ آن با زبان و بیان تجسمی، قابلیتهای بسیاری در طراحی گرافیک، خصوصا پوستر را داراست. “این خط شامل خطوطی مستقیم و صاف است که به صورت افق و ۱۸۰ درجه با زوایا، قرار گرفته و در آن تناسب، سیاهی و سفیدی به صورت یک قانون باید رعایت شود.” (یارشاطر، ۳۵، ۱۳۸۴).
اگر بخواهیم این خط را از لحاظ فرمی، مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم باید بگوییم که این خط دارای سطوح تخت، حرکت های زاویه دار و ساختاری ساختمانی است. خط کوفی بنایی توانایی بسیاری در ایجاد فضاهای مثبت و منفی، قابلیت شکل پذیری فراوان و استعداد بسیاری در راز و رمز کردن نوشته ها دارد. ایرانیان بهره گیری از کوفی بنایی را با شبکه مربع و لوزی، آغاز کردند ولی در ادامه توانستند از شبکه های دیگر از جمله مثلث متساوی الاضلاع، به خوبی بهره بگیرند. (معروف، ۱۳۹۳، ۶۱).
از آن جایی که حروف این نوع خط، در شبکه های مختلف هندسی قرار می گیرند و به دلیل عدم ضعف و قوت در حروف خود، نمی توان حروف این خط را به عمودی و افقی یا مدور تقسیم کرد و به طور مجزا مورد تجزیه و تحلیلفرمی و بصری قرار داد، لذا در این بخش از این تحقیق به ویژگی های بصری این خط به صورت ویژه پرداخته شده است که در ذیل به آنها اشاره می شود:
اجزای حروف به صورت عمودی یا افقی بوده و تکرار آنها فرم های موازی و هم راستایی پدید می آورد که ساختمانی مستحکم را به نمایش می گذارند. خطوط بنایی اغلب از نقطه گذاری، تشدید یا زیر و زبر بی نیاز است.
این خط عاری از هر گونه تزئینات بوده و ساده ترین نوع از خطوط کوفی محسوب می شود. این خط به طور معمول در چهار چوب مربع یا مستطیل و گاه در دیگر اشکال هندسی، جدول بندی می شود. تعداد خانه های هر دردیف در کادر مربع باید عددی فرد باشد.
حرکات این خط و برخورد اجزا و حروف با یکدیگر تحت زاویه ۹۰ درجه شکل می گیرد. همین خصوصیات باعث شده این خط، دارای نظم و چهار چوبی مشخص بوده و حتی در برخی مواقع با وجود پیچیدگی که در این خط مشاهده می شود، اشکالی در خوانایی آن ایجاد نشود و در بناها به راحتی در کنار نقوش دیگر قرار می گیرد. در مواردی این خط به صورت ۴۵ درجه قرار گرفته که به آن چلیپا نیز اطلاق می شود که با انحراف ۴۵ درجه، از خط افق ایجاد می شود.
می توان عنوان کرد که این خط بدون هیچ گونه پیچیدگی و تزیین بوده و حروف و عبارات آن، به ساده ترین شکل نوشته می شود. متونی که به خط کوفی بر اشیاء یا ابنیه، نقش می بندند، در بین خطوط دیگر، در دسته خطوط ساده قرار گرفته و به شکلی ساده و خلاصه شده، نوشته می شوند.
قالب های رمزگونه و پیچیده، از ویژگی های خاص این نوع خط است که با وجود این رمزگونگی، خوانایی خود را از دست نداده است. در این خط، فضای سیاه و سفید یا مثبت و منفی با ترکیبی متعادل در کنار هم قرار گرفته، به طوری که گاه هر دو فضا خوانده می شوند. عرض فضاهای سیاه و سفید با هم برابرند اما طول آن ها آزاد است.
در هیچ قسمت از ترکیب نوشتاری این خط، نباید عرض آن از یک خانه بیشتر شود. رایج ترین ویژگی ساختار کوفی بنایی، تساوی فضاهای مثبت و منفی آن است، اما هنرمند ایرانی با ایجاد تغییر در نسبت سواد و بیاض (فضاهای مثبت و منفی)، جلوه های گوناگونی به این خط داده است، گاه فضای منفی به نصف کاهش پیدا کرده و گاهی به حداقل ممکن رسیده است. همین خصوصیات بارز بصری و منحصر به فرد خط کوفی بنایی است که آن را برای خلاقیت در طراحی پوستر، پرکاربرد کرده است.
یکی از کاربردهای دقیق این خط، همان قابلیت هندسی بودن آن است که این خط را از بقیه خطوط مستثنی می کند، می توان گفت با وجود قرار گیری این خط در اشکال مربع و مستطیل یا چند ضلعی های منظم، این خط خوانایی خود را از دست نمی دهد. خط کوفی بنایی دارای حروفی است که گاه با خطوط عمودی و گاه خطوط افقی، در قالب های هندسی، با استقامتی زیبا، ترکیب هایی ساده و محکم را تشکیل می دهد، این مشخصه کوفی بنایی، سبب شده تا با توجه به مفاهیم مورد نظر یک طراح گرافیک، کاربرد بسیاری در طراحی پوسترهایی، خصوصا با مضامین مذهبی داشته باشد.
در این خط، حروفی مانند “ر، ز، د، ا، ک، ل” که به صورت کوچک و بزرگ نوشته می شوند، دارای ارزش و ارتفاع مشخص بوده و در چیدمان آنها باید چنان مهارتی داشت که تفاوتی بین بعضی از حروف کشیده یا کوتاه، ایجاد نشود، این مسئله در خط کوفی با زیاد و کم شدن بعضی از خانه های شطرنجی و استفاده هنرمندانه از فضاهای سواد و بیاض قابل حل است.
یکی دیگر از قابلیت های بصری این خط، ظرفیت پذیرش بافت، به منظور جذب نگاه مخاطب است (خراسانی و کفشچیان مقدم، ۱۳۹۶، ص ۴۶-۴۵).
این نوشته بخشی از مقاله (قابلیت های ساختاری خط کوفی در طراحی پوستربا رویکردی به خط کوفی بنایی،کوفی مشرقی و کوفی مغربی) نوشته سیده باهره پاکدامن می باشد.
علاقمندان و همراهان به این مطلب میتوانند بخش های بعدی را از لینک های زیر بخوانند:
قابلیت های ساختاری خط کوفی در طراحی پوستر با رویکردی به خط کوفی بنایی، کوفی مشرقی و کوفی مغربی(قسمت اول)
قابلیت های ساختاری خط کوفی در طراحی پوستر با رویکردی به خط کوفی بنایی، کوفی مشرقی و کوفی مغربی(قسمت دوم)
قابلیت های ساختاری خط کوفی در طراحی پوستر با رویکردی به خط کوفی بنایی، کوفی مشرقی و کوفی مغربی(قسمت چهارم)
قابلیت های ساختاری خط کوفی در طراحی پوستر با رویکردی به خط کوفی بنایی، کوفی مشرقی و کوفی مغربی(قسمت پنجم)
قابلیت های ساختاری خط کوفی در طراحی پوستر با رویکردی به خط کوفی بنایی، کوفی مشرقی و کوفی مغربی(قسمت ششم)
آموزش خط کوفی
جامع ترین مجموعه آموزش خط کوفی
آموزش گام به گام به زبان فارسی
آموزش خواندن و نوشتن خط کوفی به زبان ساده
استاد: محمد وحید موسوی جزایری
