بررسی خوشنویسی و صفحه آرایی در کتب قدیمی مکتب شیراز
عامل خوشنویسی و صفحه آرایی در کتاب های مکتب شیراز
با ابداع خط نستعلیق توسط میر علی تبریزی، حضور این خط به عنوان خطی که با هویت ایرانی خود را معرفی کرده در نسخه ها ایجاد می گردد. در این دوران از نستعلیق به عنوان خط کتابت یا همان فونت و در صفحات
استفاده می شود و حضور هنرمندان خوشنویس به عنوان افرادی که سهمی را در آفرینش کتاب ایفا می کنند، نباید فراموش کرد. هنرمندان خوشنویس، همواره با خضوع برخورد کرده اند و در ترقیمه ها۱۰، از آنها به ندرت نامی یافت می شود.
در بین هنرمندانی که به این مهم مشغول بوده اند، می توان به افرادی چون ابراهیم سلطان، یحیی جمال، پیر محمد شیرازی، امیر مجد الدین ابراهیم شیرازی معروف به ظهیری شیرازی، ابوالاسحق محمد بن احمد، حافظ عبدا…، روز بهان، شمس الدین محمد، ظهیر عبدالرحمن بن فخر الدین ، احمد کاتب، محمد السلطانی، الصوفی السمرقندی، منصور بن علی بن محمد الحقاقیری که متعلق به قرن ۹ ه ق بوده اند و همچنین یوسف الحسینی مهنی، علاء الدین عطامک، محمد بن عبداللطیف بن محمد الحکاقیرى الشیرازی، منصور بن علی بن محمد بن حسین الطوسی الکاشی و محمد بن محمود بن احمد طوسی سلمانی نام برد.
اولگ آکیمو شکین ۱۱ و آناتول ایوانف ۱۲ در تحقیقات خود به نقل از جواهر الاخبار ۱۳ اشاره می کنند که : در شیراز، کاتبان خط نستعلیق بسیار هستند و همه ی آنها کار یکدیگر را رونویسی می کنند. چندان که تشخیص اینکه کدام اثر از آن کیست، غیر ممکن می نماید، من شیراز را دیده ام و به جرأت اطمینان می دهم که در هر خانه ی این شهر، زن خانه کاتب، مرد مصور (نقاش و مینیاتوریست)، دختر مذهب و پسر مجلد (صحاف) است. به این ترتیب یک نسخه ممکن است تنها به دست یک خانواده تهیه شود. اگر کسی هزار جلد کتاب بخواهد، می تواند تنها در مدت یکسال در شیراز صاحب آنها شود. چرا که همه از یک سرمشق پیروی می کنند و در نتیجه، تشخیص آنها از یکدیگر ناممکن است (ریشار، ۱۳۸۲: ۱۸۹).
آنچه از کلیه ی مطالب بر می آید، حضور قدرتمند هنرمند خوشنویس است و خضوعی که همواره با اوست. هنرمندانی فروتن که خواستار دعای خیر از خوانندگان نوشتار خود بوده اند. خوشنویسانی که مدام در ایجاد رابطه و تناسب بین تصاویر و متن و همچنین فضا و دیگر عناصر تلاش کردند. سعی آنان در جهت زیباتر کردن هر صفحه مانند یک طراح امروزی بوده است و در این مسیر، نوشته های خود را در مقابل تصویر، به معرض نمایش می گذاشتند. تثبیت جایگاه خوشنویسی در تکمیل صفحه آرایی، خصوصا صفحه آرایی کتابهای مکتب شیراز، در تحلیل چند مورد از این نسخه ها، بیشتر بر ما روشن می شود (تصاویر ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ و ۱۵ و ۱۶).
تصویر ۱۲ صفحه ای از دیوان عماد فقیه (۷۸۶ هق) که به خط نسخ متمایل به نستعلیق به صورت دو ستونی نوشته شده ، کاتب این نسخه منصور بن علی بن حسین الطوسی الکاشی بوده است . (ریشار ،۱۳۸۳ : ۶۷)
در این صفحه نوشتار قسمت بیشتری را به خود اختصاص داده و در شروع صفحه تزئیناتی پر نقش وجود دارد که آغاز صفحه را به متن صفحه که خود دارای تناسب است ، متصل کرده و به تعادل و توازن و تقارن صفحه کمک می نماید.
تصویر ۱۳ صفحه ای از کتاب مهر و مشتری از عصار تبریزی است که در حدود ۸۸۰ هق توسط عبد الرحمن بن یوالحسینی نوشته شده که به خط نستعلیق و در ۱۱ سطر و ستون ارائه گشته است. ریشار، ۱۳۸۳ :۱۰۴)
تصویر ۱۴ توضیحات تصویر شماره ی ۱۰ آمده است.
در این اثر نوشته ها در ۴ستون دیده می شود که یکی از ستون ها بلند تر از دیگر ستون ها بوده و خود را وارد کادر تصویری کرده است. این حرکت خود باعث جذب خواننده و تاکید بر قسمت نوشتار صفحه شده و بدین ترتیب خواننده در می یابد که نوشته ها با انسجام و نظم در خدمت صفحه آرایی اثر قرار گرفته اند.
تصویر ۱۵ توضیح تصویر در تصویر شماره ی ۹ آمده است.
تصویر ۱۶ توضیح تصویر در تصویر شماره ۷ آمده است.
در این صفحه متن در قسمت بالا و تصویر در پایین قرار دارد و در انتهای هر ستون نوشته به صورت مورب حضور یافته است. در فاصله های خالی بین نوشته های مورب ، تزییناتی حضور دارد که به تناسب کار و ارتباط دو قسمت تصویر و متن کمک کرده است.
نتیجه گیری
با نگاه به صفحات کتاب های مکتب شیراز در هر دوره، به این مهم می توان رسید که هنرمند خوشنویس آن زمان، پس از اجرای رسالت اصلی که بیان و رساندن مفهوم است زیبایی شناسی صفحه را درک کرده و از خط زیبای خود در ارائه ی یک صفحه آرایی زیبا و متناسب استفاده کرده است.
و هنرمند خوشنویس که همواره به عنوان هنرمند متواضع معرفی شده است، می داند که با نوشتار خود، تاثیر مطلوب بر مخاطب خواهد گذاشت. خوشنویس مکتب شیراز از قرن ۷ هق تا دورانی که شیراز به موازات هنر صفوی همچنان گام بر می دارد، با هر نوع خط ، آثاری را خلق کرده که نه تنها خود را به عنوان خوشنویس به جهانیان معرفی می کند، بلکه در دیزاین صفحه و صفحه آرا نیز خود را مطرح می سازد.
این هنرمند خط خوش را در کنار تصویر سازی ها بکار می برد و با ایجاد تجمع سیاهی های قانونمند، نوعی خاکستری بر جای می گذارد که با اصول مبانی صفحه آرایی مطابقت کرده که منجر به خلق اثری جاودان می شود.
و خوشنویسان شیرازی از ابراهیم سلطان گرفته تا احمد الکاتب و یا فخر الدین احمد و هر خوشنویس دیگر گمنامی که نامی از خود به جا نگذاشته اند، بر طبق اصول معاصر ، طراحانی هستند که گرید۱۴ صفحه را می شناختند و ستون بندی ها را با دقت انجام می دادند و حتی کادرهایی ۱۵ که می آفریدند ، با توجه به تناسبات صفحه بود . عنوان ها یا تیترهای درشتی که در بین متون گذاشته می شده، همواره با رعایت اصول همراه بوده و همگام با بی پیرایگی و سادگی مکتب خاص شیراز بوده است.
اینها همه گواه بر حضور خوشنویسان با تدبیر و جایگاه خاص خوشنویسی و از همه مهمتر خلاقیت، تعامل و تقابل این هنرمندان با دیگر هنرمندان خالق اجزای صفحه ی کتاب که همگی هدفی به جز نهایت کمال و زیبایی را در آثار خود نداشته اند و همیشه برای کتاب و کتابت ارزش و مقامی والا قائل بوده اند.
این نوشته بخشی از مقاله ( تعامل خوشنویسی و صفحه آرایی در کتاب های مکتب شیراز قرن ۷ ، ۸ و ۹ هجری ) از لیلا کسایی، آرتمیس هوشیار، مهگان فرهنگ میباشد
علاقمندان و همراهان به این مطلب میتوانند بخش های بعدی را از لینک های زیر بخوانند:
بررسی خوشنویسی و صفحه آرایی در کتب قدیمی مکتب شیراز ( بخش اول )
بررسی خوشنویسی و صفحه آرایی در کتب قدیمی مکتب شیراز ( بخش دوم )
کتاب راهنمای نقاشی و صفحه آرایی در ایران
نویسنده: اردشیر مجرد تاکستانی
مرجع کامل در خصوص نقاشی و صفحه آرایی در ایران از زمان قدیم تا به امروز
