بررسی خوشنویسی و صفحه آرایی در کتب قدیمی مکتب شیراز (بخش دوم )
مکتب شیراز
آنچه که در کلیه ی نسخه های بوجود آمده در ایران، از گذشته تا به امروز دیده می شود، فرم ها و شیوه هایی است که در هر دوره به اقتضای شرایط حکومتی شکل گرفته و عناوینی را نیز به خود اختصاص داده که تحت عنوان مکتب ۵ مطرح شده است؛ مانند آنچه که در صفحات نسخه های مکتب شیراز در طول قرنهای هفتم، هشتم، نهم و حتی دهم دیده می شود.
در این راستا می توان اذعان نمود که برخی از مراکز هنری مانند شیراز ، در تولید بسیاری از دیوان های خطی نقش تعیین کننده ای داشته اند . شایسته ترین هنرمندان و صنعتگران را به خدمت گرفتند و آن ها نیز به نوبه ی خود ، برای تولید آثار شان از عالی ترین کاغذ ، درخشان ترین رنگ و ظریف ترین قلم موهای ممکن ، بهره جستند ( حسینی،۲۶ :۱۳۸۲).
تصویر ۶- (سمت راست ) – دو صفحه از مجموعه ی رساله های ستاره شناسی و ستاره شماری به فارسی ، اثر سیف الدین محمد بن ابی عبدالله سنجر الکمالی است که در ۷۰۲ هق در شیراز تالیف شد. این کتاب در زمان اسکندر سلطان و در مجموعه ی کتابخانه ی اسکندر سلطان تهیه شده است و خط آن نسخ متمایل به نستعلیق و در ۳۲ سطر در صفحه نوشته شده است. ریشار ،۱۳۸۳: ۷۴)|
تصویر ۷- ( سمت چپ)۔ صفحه ای از کتاب مطلع الانوار و شیرین و خسرو اثر خسرو دهلوی، نام کاتب آن مشخص نیست و نوشته های آن به صورت ۴ ستونی که در قسمت انتها مورب شده اند و کادری که در وسط ایجاد شده و در آن به خط نستعلیق نوشته شده است. (ریشار، ۱۳۸۳: ۱۰۸)
تصویر ۸(سمت راست) دو صفحه از کتاب مهر و مشتری اثر عصار تبریزی که توسط منعم الدین بن ابراهیم در ۸۹۵ ه ق به لط نستعلیق در ۱۵ سطر بصورت دو ستونی نوشته شده است. ریشار، ۱۳۸۳: ۱۱۲)
تصویر ۹(سمت چپ)- این صفحه متعلق به کلیات کاتبی است مربوط به سال ۸۸۸ هق، کاتب این نسخه مشرف بن احمد المشرفی الشیرازی است که آن را به خط نستعلیق و در ۱۴ سطر بصورت دو ستونی نوشته است. ریشار، ۱۳۸۳ :۱۰۹)
حکومت کوتاه اسکندر سلطان در فارس و در شیراز، باعث تأسیس کتابخانه و کارگاه با شکوهی شد. او همچنین یکی از حامیان بزرگ هنرمندان آن دیار بود و هنرمندانی را که در خدمت سلطان احمد جلایر بودند به شیراز فرا خواند و در رونق فرهنگی شیراز، سهم عمده ای را ایفا نمود.الگوی پادشاه حامی اهل علم وهنر، از این روزگار به صورت سرمشق در آمد که پدید آمدن آن، بی تردید مدیون تلاش های اسکندر سلطان است (ریشار، ۱۳۸۳: ۶۰).
پس از اسکندر سلطان، پسرعمویش ابراهیم سلطان به جای او حکومت فارس را در دست گرفت. او فرزند شاهرخ، نوه یتیمور و برادر بایسنقر ابراهیم سلطان که خود به خوشنویسی می پرداخت، از شاگردان پیر محمد شیرازی بود و هنرمندان بسیاری را به کارگاهه ای خود دعوت می کرد هم چون محمود ملقب به قطب مغیثی که در کتابخانه می سلطنتی وی به کتابت مشغول بود.
ابراهیم سلطان و دیگرشاهزادگان تیموری اعتباری را که از کتاب آرایی نسخه ها بدست می آورند هماناعتباری بوده که از انجام ابواب الخیر و ساختن بناهای عام المنفعه در جامعه کسب می کردند. تأکید بر شاهنامه یا شعر شاعران فارسی زبان دیگر نشان دهنده پذیرش معیارها و اصول ایرانی اسلامی جامعه ی شیراز اطرف هیأت حاکمه بود و این امر نزد خواص و عوام برای آنها اعتبار کسب می کرد(آژند ، ۱۳۸۷ :۹۱).
کتاب هایی که در این دوران از کارگاه های شیراز برخاستند، به دلیل دور بودن شیراز از کلیه ی تغییرات و نوسانات حکومتی و سیاسی، در شرایطی خاص و ویژه نسبت به دیگر کتاب های مکاتب دیگر قرار گرفتند. این هنرمندان، آزادانه قصد سفر به هر دیاری را می کردند و در پی آن با خیالی آسوده و دور از هر گونه قیل و قال ” در شیراز” به هنرنمایی می پرداختند. تاثیر پیام ها در صفحات کتاب های مکتب شیراز نیز از جمله مواردی است که به راحتی به مخاطب انتقال می یابد. نشانه های زبانی و نگاره های تصویری در یک کلیت منسجم و یکپارچه که شامل دو نظام ارتباطی نامتشابه هستند تصویر و متن حضور یافته، یکدیگر را تقویت کرده و حتی بسط هم می دهند.
آنچه که به عنوان متن در این صفحات دیده می شود و رسالت حضور آن را هنرمند خوشنویس انجام داده؛ همیشه به دیداطلاع رسانی محض نمی توان در نظر گرفت، بلکه نوشتار در کنار تصاویر، گاه ارزشی برابر با تصویر ایجاد می کند و به موازنه ی صفحه می پردازد.
آنچنان که در هنر معاصر و فلسفه ی آن مطرح است، متن نوعی پیام حامی است و برای بیان مفاهیم ضمنی و تقویت پیام استفاده می شود. رولان بارثه همواره بر این عقیده بود که تصاویر، رسما متن را توصیف می کنند و به عبارتی آن را گویا می سازند. آنجا که متن یا نوشته در کنار تصویر می نشیند، به دلیل تعامل متقابل، جذابیت اثر که می تواند صفحه باشد به گونه ای دیگراست (لاپوتور، ۱۳۸۲: ۵۴). (تصاویر ۱۰و۱۱)
تصویر ۱۰( سمت راست ) – این تصویر مربوط به شاهنامه ایی است که در ۸۴۸ ه ق تهیه شده است. این کتاب در کتابخانه ی ابراهیم سلطان تهیه شده و در آن لقب خطاط ، سلطانی نشان داده شده که به خط نستعلیق در ۲۱ سطر و بصورت چهار ستونی نوشته شده است. (ریشار، ۱۳۸۳، ۱۰۹ )
تصویر ۱۱(سمت چپ) -دو صفحه از کتاب روشنایی نامه اثر ناصر خسرو که با خط نستعلیق نوشته شده و مطالب در آن به صورت دو ستونی در صفحه می باشد. این کتاب در ۸۸۰ هق تهیه شده است. توازن و تقارن دراین صفحات اساس کار می باشد و نوشتار به تنهایی صفحات را تشکیل داده اند. (ریشار، ۱۳۸۳، ۱۱۰ )
ضوابط معین برای رابطه ی متقابل تصویر و متن در کتابهای مکتب شیراز که حتی تا آخر سده ی دهم در نگارگری شیراز رعایت شده، این چنین است که با جای دادن دو یا چهار کتیبه در بالا و پائین نگاره، ساختاری متقارن و هندسی در فضای تصویری بوجود می آید (پاکباز، ۱۳۸۰: ۷۳).
این نوشته بخشی از مقاله ( تعامل خوشنویسی و صفحه آرایی در کتاب های مکتب شیراز قرن ۷ ، ۸ و ۹ هجری ) از لیلا کسایی، آرتمیس هوشیار، مهگان فرهنگ میباشد
علاقمندان و همراهان به این مطلب میتوانند بخش های بعدی را از لینک های زیر بخوانند:
بررسی خوشنویسی و صفحه آرایی در کتب قدیمی مکتب شیراز ( بخش اول)
بررسی خوشنویسی و صفحه آرایی در کتب قدیمی مکتب شیراز ( بخش سوم )
کتاب راهنمای نقاشی و صفحه آرایی در ایران
نویسنده: اردشیر مجرد تاکستانی
مرجع کامل در خصوص نقاشی و صفحه آرایی در ایران از زمان قدیم تا به امروزخرید این کتاب
