بررسی خوشنویسی و صفحه آرایی در کتب قدیمی مکتب شیراز
در دنیای ارتباطات امروز، خط از مواردی است که نقش مهمی را ایفا می کند و از گذشته تا حال، سبب ایجاد اسناد و میراث مکتوب و انتقال فرهنگ و تمدن گردیده است. مقوله ی خوشنویسی، جایگاه و تعامل آن در شکوفایی هنر در شیراز در قرن ۷، ۸ و ۹ هجری بویژه کتاب آرایی در این دوره مد نظر این مقاله است. خط و در ادامه ی آن خوشنویسی که مهمترین رکن در هنرهای ایرانی و اسلامی است در این مجموعه بصورت تصویری مورد بررسی قرار گرفته است. ضمن اینکه در برخی از نسخه های این مکتب، به تقابل و کارکرد این هنر کلر صفحه آرایی صفحات کتاب، پرداخته شده است. در این مقاله، خوشنویسی از منظر متن (text) مد نظر قرار گرفته و زیر مجموعه ای از عناصر صفحه آرایی یا کتابت آن زمان تلقی شده است که امروزه نیز در پدید آوردن کتاب و هر نوع صفحه آرایی که هدف اطلاع رسانی و آموزش را دارد نقش مهمی ایفا میکند.
با توجه به محدودیت های اطلاعاتی موجود درباره ی مکتب شیراز و نسخه های بسیار کم باقی مانده، انتخاب صفحات مختلف با فرمهای متفاوت در جهت بررسی این مطالب، با دقت و توجه مد نظر بوده و سعی بر آن است که در قسمت تحلیل تصاویر، نمونه های مختلف ارائه گردد تا بتوان حضور نوشتار را در گونه های متفاوت بررسی نمود و نکات ظریفی که همواره هنرمندان این مکتب در ارائه ی آثار خود سعی در نمود آن داشته اند را مورد مطالعه و تحلیل قرار داد .
نمونه های مورد بررسی متعلق به تصاویری است که در موزه های خارج از ایران نگهداری می گردد .
مقدمه
مکتب شیراز که به دلیل عدم وابستگی های شهر شیراز به سایر حکومتهایی که از آن گذر کرده، دارای ویژگی های خاص است، و به عنوان یکی از مکاتب هنری ایران در کلیه ی رشته ها دارای اهمیت فراوان بوده است. در این مکتب در دوره های مختلف، نسخه های ارزشمندی بوجود آمده که همگی جزء نسخه های نفیس ایران هستند و بیشتر آنها در موزه های خارج از ایران نگهداری می شوند. آنچه در این نسخه ها – علاوه بر مطالب آنها اهمیت دارد، زیبایی شناسی آن است که شامل تصویرگری ها، خوشنویسی ها، جدولها، تذهیب ها و کلیه ی مواردی است که به شکل گیری صفحات آن کمک می کند.
حضور هنرمندان در کنار هم در کارگاههای هنری شیراز، بوضوح این مطلب را تأئید می نماید. پیشرفت هنرهایی چون کتاب آرایی، به تلاش و استمرار هنرمندان خوشنویس وابسته است؛ در این متن تاثیر حضور هنرمندان خوشنویس به عنوان صفحه آرایان متن و چرایی حضور پررنگ آنان مد نظر آثار مکتب شیراز بوده است . زیرا که متن هر کتاب، توسط هنرمند خوشنویس در جایگاه خودش در هر صفحه قرار می گیرد. درک بصری از اصول و مبانی صفحه و آرایش آن، توسط خوشنویس در ارائه ی آثار موثر است . در این مقاله که به حضور خوشنویس و جایگاه خوشنویسی در صفحه آرایی کتابهای مکتب شیراز اشاره می گردد و سعی شده به خط، خوشنویسی و متن به مثابه عنصری که به توازن و پویایی هر صفحه کمک می کند، نگاهی تحلیل گونه داشته باشد. هدف اصلی بررسی یک دوره ی تاریخی و اصول حاکم بر معتبر ترین هنر آن دوره در نسخ خطی است.
پیشه تحقیق:
- گیتی نوروزیان در مقاله خود بنام “کتاب آرایی ظفر نامه‌ها در مکتب شیراز” سه نسخه ظفرنام سده‌های نهم و دهم هجری؛، رادر فصلنامه گلستان هنر – سال سوم، شماره ۴ (پیاپی ۱۰)، زمستان ۱۳۸۶ مورد بررسی قرار داده است.
ظفرنامه نام کتابی در تاریخ تیمور و زندگی و فتوحات اوست. نخستین ظفرنامه تیموری را نظام الدین شامی در زمان خود او نوشت؛ اما بعدها، در زمان نوه تیمور، شرف الدین علی یزدی ظفرنامه‌ای دیگر بر مبنای آن و دیگر اسناد و روایات تاریخی پرداخت. کتاب اخیر از مؤثرترین تاریخ نامه‌های فارسی دوران اسلامی بوده است و نسخه‌های نفیسی از آن، چه در دوره تیموریان و چه پس از آن، در دوره صفویان، تهیه شد. در میان نسخه‌های مصور ظفرنامه، سه نسخه هست که با بررسی تصاویر آنها می‌توان گذر مکتب نگارگری شیراز را از دوران تیموری به صفوی در طی یک سده پی گرفت این نسخه به سبب ویژگی هایش همواره مورد توجه هنرپژوهان بوده است. از جمله این ویژگی ها داشتن ۳۷ نگاره است که بیشتر آنها بزرگ و دو صفحه‌ای است.
- مهنازشایسته فردر مقاله ی ” نقاشی مکتب شیراز “نشریه فرهنگ و هنر هنرهای تجسمی، زمستان ۱۳۸۲ ، شماره ۲۰. به فارس به عنوان ابتدایی ترین و رسمی ترین خاستگاه هنر و پس از آن بررسی مصور سازی در ایران می پردازد.
- جمشید کیانفر هم در مقاله ی ” هنر کتاب آرایی در عصر مغول” در نشریه اطلاع رسانی و کتابداری » مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات » زمستان ۱۳۷۶ – شماره ۳۲- ۱۵ صفحه – از ۲۳ تا ۳۷ به شرایط دوره ی مغول و کتاب آرایی حاکم بر این دوره می پردازد شده است .
روش پژوهش:
روش اجرای این طرح تاریخی- تحلیلی، کیفی است جمع آوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای با مشاهده و تحلیل محتوایی و استفاده از اسناد و مدارک موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌ها صورت گرفته است. در این مرحله با مشاهده و بررسی نسخه‌های خطی به جا مانده که می‌تواند شامل طیف مختلفی باشد، بررسی‌های لازم انجام شد و با توجه به شاخص بودن نسخه‌های ادبی که همگی در موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شود به تحلیل تصویری و محتوایی آن پرداخته شده است.
خط و خوشنویسی:
قبل از پرداختن به خوشنویسی می توان به واژه ی خط پرداخت . خط در لغت به معنی با قلم نوشتن است و با کتابت و تحریر و رقم به یک معنی است ( قلیج خانی ، ۱۳۸۶: ۱۴۲).
خوشنویسی و یا به عبارتی خوشنویس، در آفرینش کتاب اهمیت دارد باید در مورد را در نظر داشت: خوشنویسی و کتاب آرایی؛ با توجه به اینکه کتاب آرایی و سابقه ی آرایش نسخه های خطی در ایران به دوران ساسانی می رسد و پس از ظهور اسلام نیز برای کتابت قرآن و دیگر دستاوردهای فرهنگی ارزش قائل بوده اند، لذا همواره پیشرفت بسزایی داشته است. اما نباید سهم مهم ثبت مطالب که بر عهده ی هنرمندان خوشنویس بوده را هرگز فراموش کرد؛ خط از جمله ابداعاتی است که از ابتدا وظیفه ی ثبت و ضبط اسناد، تاریخ، گفته ها و … را داشته است.
امروزه خط و نوشتار در زمره ی عوامل زیر ساختی ارتباطات محسوب می شود و آنچه که تا به حال از بررسی اسناد مکتوب و هنری ایران بدست آمده، گواه این مطلب است که تقابل و تعامل کاری بین هنرمند نگارگر و خوشنویس همواره برقرار بوده است. در رابطه با خوشنویسی و بوجود آمدن کتاب، نمی توان از کنار هنرمند خوشنویس و کار او گذر کرد. نوشته ها چه بصورت تنها ، یعنی صفحه ایی که در آن، متن به تنهایی دیده می شود ، مانند کتیبه های نوشتاری هخامنشی و یا بصورت کتیبه هایی که شامل متن و تصویر هستند.مانند لوح حمورابی (تصویر ۱) و نقاشی دیواری های مصر (تصویر ۲) وحتی بصورت کتاب و نسخه های خطی که سابقه ای کهن در کشور ما دارند، همواره تقابل کاری بین هنرمند تصویرگر و خوشنویس را نشان می دهند.
تصویر ۱- سنگ یاد بود حمورابی، متن قانون بصورت فشرده نوشته شده و در بالای آن تصویر حمورابی در کنار شاماش (خدای خورشید) است. (بی مگز، ۱۳۸۴: ۱۲)
تصویر ۲- نقاشی مصری قسمتی از پاپیروس هو نفر متعلق به ۱۳۷۰ ق م. (بی مگز، ۲۰: ۱۳۸۴ )
با نگاه به قدیمی ترین کتاب ها همچون برگهایی از کتاب ارژنگ ۲ ، اثر مانیم تا بهترین نسخه های تهیه شده در کارگاه های هرات، می توان به هنرنمایی خالقان آن پی برد( تصویر ۳). فتح ایران بدست اعراب و تصرف کل خراسان در ۶۴۵ م، سرآغاز دوره ای است که در طی آن، دنیای اسلام یک مجموعه ی همگون در زمینه ی کتاب فراهم می آورد. از قرطبه تاهند، همه جا به عربی نگارش می شود، نسخه های فراوانی از قرآن رونویسی می شود و کاتبان می کوشند تا کلام خدا را در کمال دقت و امانت بازنویسی کنند. به این ترتیب هنر خوشنویسی از همان آغاز با نقش زمینه های مزین همراه است و درون جلدهای مذهب قرار می گیرد و پدید می آید. به این ترتیب کاتب، نقش اول اجتماعی را ایفا می کند (ریشار، ۱۳۸۲: ۲۸).
همراه با نوشتن قرآن، همچنین ورود کتابهای علمی و پزشکی و یا بوجود آمدن نسخه های ادبی و پس از مدتی اعتبار و اقتدار زبان فارسی، نسخه ها در ابتدا به عربی و سپس به فارسی نگارش شد.
و از طرفی حضور افراد علم پرور و حامیان علم و فرهنگ در طول تاریخ، باعث رونق نسخه ها گردید و نیاز به افرادی چون کاتب، مذهب، تصویرگر و سایر عواملی که در بوجود آمدن کتاب نقشی را برعهده داشتند، بیش از پیش احساس شد. آنچه که در انتقال پیام و تشریح و توضیح بیشتر در هر کتاب مطرح است ، و یا به عنوان بدنه ی کتاب خود نمایی می کند؛ متن کتاب است که به آن نوشته یا text نیز می گویند. متن یا نوشته، با حضور خاکستری خود در دیزاین ۴ صفحه، باید به گونه ای بکار رود که خواننده ی کتاب به راحتی متن را دنبال کند. به عبارت دیگر، متن یا نوشتار با حفظ اصول صفحه آرایی، به دل نشینی صفحه کمک می کنند .(تصویر ۴ و ۵).
تصویر ۳- برگی از کتاب مانویان . (ذکر گو، ۱۳۸۴: ۲۰)
تصویر ۴- (سمت راست ) – صفحه ای از عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات متعلق به قزوینی که مربوط به سال ۸۵۸ ه ق است و با خط نستعلیق بصورت ۱۹ سطر در هر صفحه نوشته شده است. ریشار، ۱۳۸۳: ۱۰۸)
تصویر ۵- ( سمت چپ )۔ دو صفحه از کلیات سعدی شیرازی در حدود( ۷۳۰-۷۶۲ هق) حدس زده می شود که این کتاب به خط میرزا زین العابدین بن محمد باشد که با خط نسخ و ۲۵ سطر در صفحه نوشته شده است. ریشار، ۱۳۸۳ :۵۰)
تأثیر خوب بر بیننده و خواننده ی کتاب، همواره مد نظر طراح، خوشنویس و مصور ساز بوده است و با توجه به ارزش گذاری دین اسلام بر کتاب و کتابخوانی و کتابت ، تمام موارد حاکم بر صفحه از جمله تصاویر، نوشته ها ، تذهیب ها، جداول و … که همگی از عوامل تشکیل دهنده ی صفحه می باشند را مهم قلمداد می کردند. هرگز نمی توان نقش و اهمیت کاتب از ریشه ی عربی کتب، یعنی کسی که می نویسد و اهمیت و مقام کارخوشنویس را در جهان اسلام نشان داد (ریشار، ۱۳۸۳: ۲۹).
این نوشته بخشی از مقاله ( تعامل خوشنویسی و صفحه آرایی در کتاب های مکتب شیراز قرن ۷ ، ۸ و ۹ هجری ) از لیلا کسایی، آرتمیس هوشیار، مهگان فرهنگ میباشد
علاقمندان و همراهان به این مطلب میتوانند بخش های بعدی را از لینک های زیر بخوانند:
کتاب راهنمای نقاشی و صفحه آرایی در ایران
نویسنده: اردشیر مجرد تاکستانی
مرجع کامل در خصوص نقاشی و صفحه آرایی در ایران از زمان قدیم تا به امروزخرید این کتاب
