نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن

نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن در ادامه مطلب تذهیب و تجلی گاه هنر و عبودیت انتشار داده شده اگر شما از آن دسته افرادی هستید که علاقه مند به تذهیب قرآنی و تاریخچه تذهیب در ایران هستید این مطلب می تواند از نظر شما جالب باشد. در این مطلب به تاریخچه کتابت قرآن مجید و روش های تذهیب در قرآن پرداخته شده.

نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن ، عشق و ایمان مسلمانان هنرمند ایرانی به قرآن مجید هسته های نخستین باروری هنر خوشنویسی و تذهیب را پی میریزد و از این زمان به بعد، خوشنویسی و تذهیب همگام و همراه جایگاه پرارجی می یابند.

با مطالعه بر روی قرآن های خطی سده های نخستین هجرت و نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن میتوان دریافت که کار تزئین قرآن در این سده ها با توجه به انعتاف پذیری خط کوفی ، چندان نیازمند تذهیب بدان معنا که مکمل و یاری رسان باشد، احساس نمیشود. هنرمند خطاط با استفاده از این نقوش برگ مانند و نقش های ریز هندسی، همگام کار تزئین و خوشنویسی را انجام میدهد و فاصله سوره ها و آیه ها را با مداد و آب طلا و یا رنگ قرمز مشخص میکند این کار تا سده سوم هجری ادامه میابد و قرآن های به یادگار مانده در این سده ها با چنین شیوه ای تزئین و خوشنویسی میشود. اما بعد با رواج خط نسخ آن انعطاف لازم را که خط کوفی داراست، ندارد هر چند خط زیبایی است اما هنر مند به دلیل محدود بودن امکانات تزئینی خط نسخ، تذهیب را به یاری میگیرداما این تذهیب چندان نقش موثر و پرباری ندارد تنها ابتدا ی سوره ها کلمات با آب طلا نوشته میشود و گاه برای تعیین فاصله ها و جزوه ها، اشکال هندسی با آب طلا و رنگ زعفرانی مشخص میشود و زمانی نیز در صفحه نخستین قرآن مجید به کار گرفته میشود، کاری که اغلب خود خوشنویسان بر عهده میگرفتند، بدیهی است ایمان و اعتقاد هنر مند خوشنویس در ارائه هر چه زیبا تر و پر شکوه تر کردن کارش سبب میشود تا گاه عمری در راه کتابت و تذهیب قرآن مجید صرف وقت و هنر کند.

اوایل قرن ششم هجری با رواج خوشنویسی و تذهیب کاران هر کدام به تنهایی سهم خود را ادا میکنند. به زبان دیگر خوشنویسی و تذهیب هنری جداگانه قلمداد میشوند. خوشنویسان به کتابت قرآن مجید مشغول میشوند و تذهیب کاران بعد از اتمام کتابت کار تذهیب را شروع میکنند. از نمونه قرآن های تذهیب شده از پس این تحول، میتوان دریافت که خوشنویس و تذهیب کار دقیقا در رابطه با هم کار را دنبال میکردند اغلب خوشنویسان کتابت قرآن مجید را به گونه ای به اتمام میرساندند که زمینه تذهیب کاملا مهیا و مساعد باشد. هم در این روند است که گاها رقابتی آشکارا و نهان در امر خوشنویسی و تذهیب روبه رو میشویم . چه زمانی خط خوش بر تذهیب رجحان مییابد و گاه بر عکس تذهیب، خط را زیر سایه قرار میدهد. اما آنچه غیر قابل تردید است ایمان دو هنرمند به هر چه زیبا تر کردن کار و هنرشان است. تحول هنر تذهیب از این پس به مرور زمان آشکارا میشود هنرمندان تذهیب کار به نقش های هندسی و به خطوط منظم و غیر منظم اکتفا نمیکنند هم از این زمان به بعد است که نقوش اسلیمی پیچیده با شاخ و برگ به دایره هنر تذهیب پا گذاشته و جان تازه ای به این هنر میبخشند. آنچه در هنر تذهیب سزاور مطالعه و بررسی است، قدرت و تمرکز هنرمندان تذهیب کار در ایجاد نقوش ریز و بسیار مشکلی است که گاه سال های سال عمر را به پای این هنر صرف میکردند. هم بدین دلیل است که کار تذهیب کاران را باید در حقیقت نوعی ریاضت به شمار آورد، ریاضتی برای عبودیت در برابر پروردگار، نوعی از خود بی خود شدن و به دنیای غیر مملوس راه یافتن، آشکارا است وقتی در کنار کلمات و بر صفحات قرآن مجید قصد هنر آفرینی داری، باید که ابتدا به معنویت و خلوص راه پیدا کنی و زان پس قلم بر دست گیری و به آزمون هنرت بنشینی. با همه سادگی و رونق هنر تذهیب، این هنر چونان نقاشی که آشکارا به بیان دیدنی های مملوس میپردازد، خلاصه نمیشود بلکه تمامی تلاش هنرمند در گشودن دریچه هایی از دنیای دیگر است، دنیایی که هر که را به میزان معرفت و آگاه دلی اش از آن برداشتی است. هنرمند تذهیب کار آنچنان شیفته دل و مخلص نقش می آفریند که جدا شدن او از عالم مادی به معنوی میشود کاملا احساس کرد.نقش ها با همه ریزی، با همه بی انتهایی، با همه تکرار به جای سردر گمی و اقتشاش ،نوعی آرامشی در انسان ایجاد میکند این هنر در حقیقت زیبایی ظاهری را تنها نمی پسندد و دنبال نمی کند، هنر تذهیب در راه فریب چشم و خودنمایی گام بر نمیدارد، با همه امکانات محدودش میکوشد تا سهمی از آفرینش هنری و معنوی پربار را ادا کند. در دوران سلاجقه رقابت و چشمگیری بین تذهیب کاران و خوشنویسان ایرانی و هنرمندان و تذهیب کاران سایر ممالک اسلامی اتفاق میافتد و از ان جمله مکتب بغداد را باید نام برد که گروهی از ورزیده ترین و هنرمندترین خوشنویسان و تذهیب کاران را در شیوه خوشنویسی و تذهیب تربیت کرد. این رقابت سالم تا اوج اقتدار سلاجقه همچنان ادامه داشت و هنرمندان بسیاری در این دوران چه ایرانی و چه غرب در زمینه تذهیب و خوشنویسی قرآن مجید پا به عرصه هنر گذاشته و آثار خوشنویسی قرآن مجید پا به عرصه هنر گذاشته و آثار نادر و ماندنی از خود به جای گذاشتند. اما آنچه در این میان سزاوار تامل است، عدم تمایل هنرمندان تذهیب کار در به جای گذاشتن نام و نشانی از خود است. آنان آنچنان شیفته دل و مخلص در راه هنر آفرینی خویش گام گذارده و غرق شده اند که انگاری هیچ میل و رغبتی به اشکار کردن نام خود ندارند هم بر این اساس است ندرت نامی یا نشانه ای از خود به یادگار گذاشته اند.

این مهم چندان که یاد شده از خلوص به دل بریدن از دنیا راه یافتن به معانی واقعی و پر ازج هنر و روحیه عرفانی تذهیب کاران سرچشمه میگیرد هنرمندی که سال های سال با کتاب خدا و به دلیل ایمان به خدا در تلاش آفرینش است، باید که از تظاهر و تفاخر پرهیز کند. بدین سبب در کنار تذهیب، ما چندان سهم ها و نام ها را نمیشناسیم و جز نام هایی معدود بیشترین سهم ها مجهول مانده اند، آنان انگاری پیمان بسته اند که جز به رضای خدا و اجر گرفتن از پروردگار هیچ حسنی و تحسینی را خلق خدا نپذیرند از پس حمله ویرانگی قوم مغول اگر چه هنر تذهیب چند صباحی به نابسامانی و آشفتگی و رکود گرفتار میشود اما دیر زمانی نمی پاید که زمینه های رشد دیگر بار مهیا میشود، حتی با انسجام بیشتر و با مایه های پر بار تر . هنر تذهیب در اوایل قرن هشتم تولدی دوباره میابد، استفاده از تجارب گذشته همت در حرکتی تازه سبب میشود که اغلب هنرمندان تذهیب کار و خوشنویسان تلاشی نو را آغاز کنند. تبریز در این زمان پذیرای آنان میشود تذهیب کاران گرد هم می آیند و یاری خوشنویسان تحول نوین را از پس مدت زمانی رکورد آغاز میکنند تبریز در این زمان سرای این هنرمندان، مرکزی است برای جلب اندیشمندان وهنرمندان سایر رشته ها. کار تذهیب کاران و خوشنویسان تا آنجا بالا میگیرد و ابتکارات و ابداعات تازه در این تا آنجا چشمگیر میشود که جنبش تازه ای در زمینه خوشنویسی و تذهیب و در مکتب تبریز آغاز میشود. تذهیب کاران مکتب تبریز خود را از محدوده انتخاب رنگ هایی همانند قرمز و طلایی رها کرده و در زمینه تذهیب رنگ های سبز، آبی را نیز می افزایند. نقش های متنوع تر میشود، هنرمندان تذهیب کار با استفاده از کاغذ های مرغوب به تهیه جوهر مخصوص تذهیب که از اختلاط گرد طلا با اب لیمو و زعفران و صمغ عربی و اضافه کردن آب به دست میآمد و نیز رنگ آبی که از سنگ لاجورد و رنگ قرمز که از شنگرف محلول در آب انار تهیه میشد به کار خود رونق هر چه بیشتری میداد. میشود ادعا کرد که تذهیب کاران مکتب تبریز برای نخستین بار سایر هنرمندان تذهیب کار در گوشه و کنار جهان آن روز را تحت تاثیر شدید شیوه و راه خود قرار دادند و تا مدت زمانی طولانی نوآفرینی و ابتکارات آنان مورد نظر هنرمندان این رشته از هنر ظریف در سرتا سر جهان قرار گرفت. از آنجا که هنر در هر رشته ای هرچند به غایت تکامل و زیبایی برسد، هرگز نمیتواند ایستا بماند و در جا بزند تذهیب نیز با همه تکاملی که در مکتب تبریز پیدا میکند هنوز در تکاپو راه یافتن به معانی و نقش های تازه است. از پس حمله تیمور به ایران، تیموریان تحت تاثیر شدید هنر این سرزمین قرار گرفتند، تذهیب و خوشنویسی به اوج ترقی و تکامل میرسد و سرای تبریز و شهر هرات مرکز عمده ای در امر گردهم آیی خوش نویسان و تذهیب کاران میشود. تا آنجا که در اثر تشویق بایسنغر میرزا، هرات گوی سبت را از تبریز میرباید و به تعبیری مکتب هرات راهگشای فصل نوینی در تذهیب و خوشنویسی میشود نگارستان هرات به کوشش بایسنغز میرزا بر پا شده و هم اوست که بنا به روایت تاریخ در زمان سلطنت شاهرخ موفق شد که با تاسیس کتابخانه بزرگی در شهر هرات سالیان دراز چهل تن خطاط و صد تن تذهیب کار را به کار خوشنویسی و تذهیب قرآن های بسیار وا دارد و آبرو و اعتبار تازه ای به هنر تذهیب خوشنویسی بدهد.