تاریخچه تذهیب در ایران
تاریخچه تذهیب در ایران بسیار گسترده بوده و در طی این زمان ها این هنر زیبا تحولات و پیشرفت های زیادی داشته گاه تحت تاثیر غرب قرار گرفته و کمتر مورد توجه قرار داشته ، اما باز هم با ذوق و شوق ایرانی ها به این هنر، انسان هایی بودند که همچنان هنر تذهیب کاری را زنده نگه داشتند. هنر تذهیب و نگارگری از جمله هنر هایی است جدای تزئین قرآن مجید بر تن پارچه ها، قالی ها و ظروف سفالی نقش نمایی میکند.
همانطور که در مطالب تذهیب و تجلی گاه هنر و عبودیت و نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن خواندید تا حدودی با تاریخچه هنر تذهیب آشنا شده اید این مطلب سایت قلمتراش در پی دو مطلب قبل قرار داده شده و شما را به طور کامل با تاریخچه تذهیب در ایران آشنا میکند.
بایسنغر میرزا که خود هنرمند چیره دست در امر خوشنویسی و تذهیب بود، بانی این تشویق و گردهمایی شد آنچه مکتب هرات در زمینه تذهیب عرضه میدارد، اضافه کردن طرح های هندسی تو در تو با خطوط و شاخه های کوچک نخل و نیز استفاده از نقاشی انواع گل ها در زمینه تذهیب است. تا این زمان چندان به نقش پرندگان در زمینه تذهیب توجه نشده بود اما مکتب هرات با استفاده از نقوش یاد شده راهی به سوی تنوع و ابتکار تازه پیدا کرد. تذهیب در این دوران آنچنان مورد توجه قرار میگیرد که سوای تزئین قرآن مجید تن پارچه های ابریشمین و نیز قالی و ظروف راه پیدا میکند و نقش ها وترکیبات آن مورد استفاده قرار میگیرد.
مکتب هرات تا مدت زمان بسیاری شیوه کار و راه هنرمندان تذهیب کار شد اما این مهم هرگز مانع از ابداعات و ابتکارات تازه هنرمندان تذهیب کار در دوره های بعد نشد، چندانکه در عصر صفوی تذهیب کاران با کاستن از ابعاد اشکال و نیز افزودن زمینه طلائی و سیاه و آبی به عنوان زمینه اصلی رنگ و وارد کردن رنگ زرد و سفید به زمینه تذهیب به تغیراتی موفق شدند و بر نقوش نیز افزودند. با توجه به اهمیت خوشنویسی و تذهیب ،قرآن مجید در عصر صفوی در این زمان اصفهان مرکز تذهیب کاران و خوشنویسان بسیاری شد و مدت زمانی بعد در سایه تلاش این هنرمندان مکتب اصفهان به وجود آمد، کار هنرمندان تذهیب کار و خوشنویس مکتب اصفهان به وجود آمد، کار هنرمندان تذهیب کار و خوش نویس مکتب اصفهان تا بدان جا رونق میگیرد که سلاطین عثمانی به رقابت با این مرکز هنری تلاش در جذب و جلب هنر مندان تذهیب کار با توجه به امکاناتی که در آنجا میافتند مهاجرت را آغاز میکنند. زمانی بعد به دلیل این مهاجرت محفل هنری قسطنطنیه ایجاد میشود محفل جدید هرچند سعی در تشویق و ترقیب هنرمندان به ابداعات و آفرینش های تازه هنری دارد. اما در برابر مکتب اصفهان چندان موفق به ارائه تحولی تازه نمیشود.
در دوران بعد از صفوی تمایل به نقاشی و تذهیب کتب تاریخی و ادبی نیز افزون شد و تذهیب کاران گاه به گاه سوای تذهیب قرآن مجید در این را نیز به تجربه میپردازند. اما اغلب نقوش و اشکال، تکراری و گاه نیز از بافت اصیل تذهیب به دور میافتند. با این همه تذهیب که دارای شناسه ای پربار است، چندان به دست فراموشی نمیافتد و هر چند زمانی با تولد هنرمندی عاشق این راه ابتکاراتی نیز در زمینه باروری هر چه بیشتر تذهیب به وجود می آید، بررسی و شناخت کار تذهیب کاران عصر افشاری به دلیل شرایط و موقعیت ویژه حکام بر اوضاع سیاسی زمان، چندان میسر نیست. از نمونه های نادر کار تذهیب در این دوران میتوان دریافت که هنر تذهیب راه گذشته را طی میکند بی هیچ نشانه ای از تحولی و یا ابتکاری. اما بعد از این دوران در عصر زندیه با توجه به تحول هنر در زمینه های گوناگون و مهم تر از همه معماری و کاشی کاری تذهیب نیز رنگ و بویی تازه به خود میگیرد. هنرمندان تذهیب کار در این عصر با مدد از رنگ های شاد و زنده به ویژه زرد و سفید به عنوان زمینه اصلی کار و نیز یاری گرفتن از طبیعت، گل و طیور و هوش حرکتی نور را در زمینه تذهیب آغاز کردند. این حرکت که با توجه به گذشته تذهیب و کاستن از نفوذ اشکال هندسی نوعی نوآوری به شمار میآید، سوای تذهیب قرآن مجید به کتاب های شعر و تاریخ نیز نفوذ کرد و بسیاری از دیوان های شعر در این زمان وسیله مینیاتور و تذهیب تزئین شدند. این تحول سوای کتاب آرایی ونیز بر بدنه دیوار کاخ ها و کاشی کاری عصر زندیه دقیقا نموداری از کار تذهیب در کتب این زمان نیز بیشترین تلاش در این حرکت تازه مشاهده میشود و تا آنجا که نقاشی دیوار ها و کاخ ها از عصر صفوی رایج شده بود در این زمان نیز بیشترین تلاش در این حرکت تازه مشاهده میشود و تا آنجا که دیوار کاخ ها و کاشی کاری عصر زندیه دقیقا نموداری از کار تذهیب در کتب این زمان به شمار میرود، با تفاوت در ابعاد نقش ها و امکان گسترش این نقش ها. ناگفته نگذاریم که رواج حرکت تازه تا حدودی بر رونق کار تذهیب کاران قرآن مجید و کتب دیگر اثر گذاشته و باعث نوعی کسادی بازار تذهیب کاران شد.
در دوران قاجاریه سوای تلاش هنرمندان مکتب شیراز که به تعبیری به مکتب گل شهره شده اند و سوای حرکتی تازه که از اوایل حکومت قاجاریه به ویژه فتحعلی شاه در کار تشویق هنرمندان به ابداعات تازه ای را نوید میدهند و عصر قاجاریه به دلیل نفوذ هنر غربی و رواج نوعی تقلید بی مایه و کور کورانه عصری بی جان و بی مایه در رشد هنر های ظریفه به شمار میرود. هم در این عصر ما با دو گروه و دو شیوه روبه رو میشویم اول گروهی که چشم بسته و مطیع در برابر هنر ظاهر فریب غربی قرار دارند و کاری و کاری جز تقلید از شیوه هنر غربی و رها کردن مبانی سنتی و اصیل هنر ندارند و گروهی که همچنان دلبستگی به هنر سنتی را دست مایه ابداعات و هنر آفرینی خویش قرار میدهند و چون مجال و زمینه رشد و تحول را نمیبینند، تنها رسالت خویش را در زنده نگاه داشتن و ادامه راه نام آوران هنر در گذشته میبینند.
بدهیهی است که در برابر موج نوآوری و تقلید، اغلب این هنرمندان گمنام در گوشه عزلت عاشقانه بدون هیچ چشمداشت و تظاهری به کار خود خود ادامه میدهند و این گمنامی در کار هنرمندان هنر تذهیب بیشتر رخ میدهد، از نمونه کار های تذهیب در این دوران با کم بیش تغییرات جزئی که ناشی از ذوق و سلیقه شخصی هنرمندان است و تداوم و گسترش همه گیر ندارد، میتوان دریافت که هنر تذهیب در این دوره سوای کار های اصیل و پر ارزش جایگاه پر ازج خود را از دست داده و بیشتر در خدمت سفارش و تفنن قرار میگیرد. با این همه در سایه تلاش هنرمندان گمنام و دل باخته هنر تذهیب در عصر قاجاریه این هنر چندان رنگ غبار و فراموشی به خود نمیگیرد، میماند و به حیات خویش ادامه میدهد.
پس از انقلاب مشروطیت موج نورانی و تقلید فرهنگ غربی آنچنان بالا میگیرد که دیگر مجالی برای رقابت آشکار و پنهان پیروان هنر سنتی در برابر نوآوران دل فریفته هنر غربی نمیماند تازیانه پی در پی نوآوران آنچنان بر پیکر ظریف هنر های ظریف وارد میآید که تا مدت ها کار هنرمندان این رشته از هنر را به رکود و حتی کنار گذاشتن و دست بر دست گذاشتن میکشاند. نوآوران با پشت کردن و بی ارزش کردن هنر های سنتی و اصیل، بر حرمت این هنر ها طعنه میزنند و کار هنرمندان هنر های ظریف، به ویژه تذهیب کاران را نوعی هدر دادن عمر میشمرند و پیشرفت در زمان را دستاویزی برای کوبیدن این هنر ها میسازند اما با این همه چون موج نوآوری و تقلید از هنر غربی خود فاقد پشتوانه هایی قوی و کارساز است و تنها تقلیدی کور کورانه و عجول به شمار میرود با گذشت زمان تب نوآوری و تقلید تا حدی پائین می آید. در گوشه و کنار ایران دگر بار شاگردان با وفا و صدیق استادان هنر های سنتی که اغلب روی در نقاب خاک کشیده اند با ایمان و اعتقادی سزاوار تحسین به کالبد نیمه جان هنر های ظریفه جان تازه ای میبخشد و از آن جمله در کار تذهیب، دست به دست یکدیگر داده و یاری رسان هم میشوند. در این میان آنچه قابل بررسی و توجیه است، توجه غربی ها در این زمان به تفاهیم و ارزش های هنری ظریف است آنان با استفاده از موج تقلید و بی خبری جامعه شیفته فرهنگ غربی، فرصت را مغتنم شمرده و ادامه راه غارت کتب نفیس و تذهیب شده گذشتگان و اشیاء این هنر ها می پردازند. کاری که از دوره قاجاریه توسط دلالان به ظاهر باستان شناس و هنرشناس شروع شده و اینک در این زمان شتاب بیشتری به خود گرفته است، باند مخوف جیره خواران با غارت یادگار های هنری و پر ارزش این سرزمین با استفاده از بی خبری مردم و جنجال و هیاهوی نو آوران، روز به روز بر غارت و چپاول خویش افزودند. نمونه های پر ارزش و نفیس قرآن های تذهیب شده و اشیا، ظریفه در موزه ها و کلکسیون های شخصی غربی ها، نشانگر این چپاول و غارت است. از سوی دیگر آنان تنها به این غارت بسنده نکردند، بلکه توسط دلالان خود به اجیر کردن هنرمندان هنر های سنتی پرداختند و با پرداخت پول های ناچیزی هنرمندان با استعداد تذهیب کار و سایر رشته های هنر های ظریفه سالیان دراز هنر و استعدادشان را پیش خرید کردند.
تیمچه حاج علی تقی در اصفهان، نگارستان بی نام و نشانی بود که سال ها مرکز غارت دستاورد های هنری هنرمندان گمنامی شد که با صرف عمر و هنرشان آثار و نمونه های نادری در زمینه تذهیب و سایر هنر های ظریف آفریدند و تمامی آنان با قیمت های ناچیز به غارت رفت و در موزه ها و مجموعه های شخصی غربی ها جا گرفت. این لطمات جبران ناپذیر که زائیده بی مهری این هنر ها و رواج نوآوری و تقلید کورکورانه بود تا مدت زمان بسیار ادامه یافت . اما در این میان با همیت و آگاهی هنرمندان دل سوخته و با رجعت دوباره مردم نسبت به ارزش های هنر های سنتی که گاه ناشی از کنجکاوی و توجه غربی ها نسبت به این هنر ها میشد، هنر های یاد شده و از آن جمله تذهیب پویایی و حرکت تازه ای یافت. هنرمندان با استعداد گمنام و آشنا پا به عرصه هنرآفرینی گذاشتند و دگربار با مدد استعداد های فراخور تحسین آثار و یا یادگار های هنری نادری خلق شد. و این مهم از آنجا تحسین بر انگیز است که آنان با استفاده از نیروی پر توان هنر و استعدادشان به مقابله با مرگ و میر سقوط و بازاری شدن این هنر پرداختند، عاشقی هنر، پیشه کردند تا تجارت هنر و این رسالتی عمده است و بر عهده ما که امروز با توان ناچیز خود سهم را باز شناسیم و غبار از نام ها بزدائیم و به ویژه آنان که گمنام امدند، خوش درخشیدند و غریب رفتند و یا هنوز هستند و بی هیچ چشمداشت و تظاهری به کار خود ادامه میدهند.
تاریخچه تذهیب در ایران برگرفته از شماره اول فصلنامه هنر پائیز
رباعی های خیام نفیس استاد غلامجسین امیرخانی قطع رحلی
کتاب رباعیات حکیم عمر خیام به خط استاد امیرخانی
رباعیات خیام قطه رحلی با جلد گالینگور و قاب کشویی
کتاب نفیس و فاخر به خط امیرخانی و تابلوهای استاد فرشچیان
این کتاب به اهتمام و ترجمه پرفسور حسین صادقی تهیه شده است
رباعیات خیام سه زبانه انگلیسی ، فارسی و فرانسوی
پیشگفتار پرفسور حسین صادقی
دیباچه: دکتر اسلامی ندوشن
