معرفی کوتاه زنان خوشنویس
در این مطلب قصد داریم به معرفی معرفی کوتاه زنان خوشنویس بپردازیم تا شاید هنرجویان و بانوان اهل ذوق آنها را سر لوحه کار خود قرار دهند و موفقیت هایی بیش از پیش کسب کنند و مقام های بالایی در خوشنویسی کسب کنند.
1) ام سلمه خانم بانوي خوشنويس و اديب و فاضل
ام سلمه یكی از دختران فتحعلی شاه قاجار از خوشنویسان برجسته و از شاعران قرن سیزده و چهارده هجری قمری است كه به گلین خانم نیز شهرت داشت و در حدیقه الشعراء از او با عنوان «عصمت قاجار» نام برده شده است.
وی هنر خوشنویسی را از استادانی چون آقا زین العابدین اصفهانی و حاج علی آقا فرزند محمدعلی خان نظم الدوله فراگرفت. وی علاوه بر خوشنویسی در هنر تذهیب نیز دستی داشت و به عنوان یكی از زنان مطلع و نسبتاً فهیم در دربار محسوب می شد و به همین سبب، محل رجوع سؤالات و راهنماییهای شاهزادگان و كسب اطلاعات ایشان بود.
آثار مختلفی از نوشته های وی از جمله یك جلد قرآن به خط نسخ كه در سال ۱۳۰۲هـ. ق تحریر نموده و نیز مجموعه نفیسی از ادعیه و آیات قرآن مجید در دست است و همچنین وی مانند بسیاری از شاهزادگان قاجاری طبع شعر نیز داشت.
2) خورشيد کلاه خانم. از بانوان خوشنويس قرن 14 ه.ق
از زنان خوشنويس دوره قاجار محسوب است. از زمان تولد و زندگي خانوادگي او اطلاع چنداني در دست نيست. اما از آثار او می توان به قرآن نيم ورقي جلد روغني عالي که به دستور ناصرالدین شاه قاجارکتابت شده بود اشاره نمود که در نوع خود جزء آثار بی نظیر آن دوران می باشد
3) ملافضه، خان باجي خانم.
ملا فضّه از زنان دانشمند، اديب و خوشنويس، متولد 1249 ه.ق بوده است.
پدرش احمد بلاغي از علما و فقهاي قرن ،سيزدهم هجري قمري و همسرش شيخ حسن بلاغي از فضلاي زمان خود بود.
بنا به نقل صاحب اعيان الشيعه، وي قرآن و ادبيات عربي را نزد پدرش و فقه و اصول را نزد علماي خانواده اش فرا گرفت این بانوي هنرمند سپس به تدريس اصول، فقه و حديث پرداخت و تعدادي از طلبه ها نزد وي درس مي خواندند. وي به درجه اي از تفقه رسيده بود كه برخي از علما نيز كتاب “قوانين” ميرزاي قمي را كه از كتب سطح بالاي حوزوي است نزد او فرا گرفتند. گفته مي شود كه وي از ميرزا اجازه تدريس يافته بود. به نوشته حسن صدر در تكمله آمل الامل، اين بانوي فاضل ازهنرخوشنویسی هم بهره مند بود و بیشتراز راه استنتاخ كتب، امرار معاش مي كرد. از جمله كتابهايي كه وي با خط زیبایش استنتاج نموده، كتاب كشف الغطاء شيخ جعفر نجفي كاشف الغطاء و كتاب كفايه حاج ملا هادي سبزواري است.
4) ضياء السلطنه، شاه بيگم
از زنان خوشنويس، هنرمند و شاعر، دختر فتحعلي شاه قاجار و خواهر محمد ميرزا مؤلف تذکره نقل مجلس. شاه بيگم تحت نظر مهد عليا، مادر شاه پرورش يافت و پس از مرگ مهد عليا همۀ اموالش به او منتقل شد. فتحعلي شاه علاقۀ فراواني به شاه بيگم داشت و بسيار مورد توجه او بود. به نوشته محمود ميرزا شاه بيگم فنون شعر و ادب را مدتي نزد وي فرا گرفت. خط شکسته و کتابت را خوش مي‌نوشت و در هنر خياطي و نقاشي نيز استاد بود. قرآني رحلي به خط نسخ و رقاع، کتابت خفي متوسط از او در کتابخانه آستانه حضرت معصومه (س) موجود است که رقم: «ضياء السلطنه بنت فتحعلي شاه و تاريخ 1265 ق» را دارد. به دليل فضل و کمالي که داشت فتحعلي شاه به او لقب ضياء السلطنه داد و مسئوليت مهمي به او سپرد. خواندن و نوشتن نامه‌هاي محرمانه فتحعلي شاه که وارد و صادر مي‌شد و نوشتن اشعار في البداهۀ شاه و نگهداري لباسها و صندوقهاي جواهرات سلطنتي و عرض حال زنان شاه بر عهدۀ او بود. ضياء السلطنه طبعي موزون و اشعاري لطيف داشت و به خواهش او محمود ميرزا تذکرة نقل مجلس را نوشت.
5) زينب دختر مقصود علي
از زنان خوشنويس قرن دهم هجري، دختر مقصود علي و از معاصران دوران شاه طهماسب صفوي. از چگونگي زندگي، تعاليم و آموزشهاي وي اطلاع چنداني در دست نيست. مهدي بياني در کتاب احوال و آثار خوشنويسان نقل مي کند از وي آثاري باقي مانده که در انتهاي آنها نام خود را امضا نموده است؛ از آن جمله کتابي در کتابخانه سن پطرزبورگ به تاريخ 969ه.ق و نسخه کتابت شده ديوان شريف تبريزي در مدرسه عالي استاد مطهري (سپهسالار) به شماره 407 ق. وي و خواهرش فاطمه سلطان از کاتبان و خوشنويسان بنام عهد شاه طهماسبي بودند. از زمان مرگ وي اطلاعي در دست نيست.
6) زينب سلطان
از زنان خوشنويس قرن 10 ه.ق. دختر مقصود علي خوشنويس بود. به نوشته ميرزا حبيب اصفهاني مقصود علي از ترکان عثماني بود که در اوايل حکومت صفويان به ايران مهاجرت کرده بود. وي خوشنويسي را از پدرش فرا گرفت. يک نسخۀ ديوان شريف در کتابخانه مدرسه عالي شهيد مطهري به خط اوست که به قلم کتابت خفي خوش نوشته و رقم آن چنين است: «کتبها بنت مقصود علي، زينب سلطان».
7) سلطان بانو (سلطانم بانوي صفوي)
از زنان نيکو کار و خوشنويس قرن 10 ه.ق. دختر شاه اسماعيل اول صفوي. به نوشته گلستان هنر، وي خوشنويسي را از دوست محمد هروي فرا گرفت. دو قطعه از مرقع بهرام به خط وي در کتابخانه خزينه اوقاف به قلم نيم دو دانگ متوسط با رقم «کتيبه سلطانم بنت اسمعيل الحسيني الصفوي» است.
8) سلطان خانم (سلطان بيگم خانم)
از زنان عالم و شاعر و خوشنويس، دومين دختر فتحعلي شاه از مريم خانم. وي از متشخص‌ترين زنان دربار بود که علم عروض و نجوم و خط شکسته را نزد محمود ميرزا فرا گرفت. به دستور پدرش، به عقد ازدواج محمد خان پسر مهديقلي خان بيکلر بيگي درآمد و پس از چندي در اوان جواني درگذشت. از ایشان به عنوان یکی از چهره های شاخص هنرخوشنویسی زمان خود یا د می کنند
9) سلطاني بسطامي
از زنان اديب، شاعر و خوشنويس قرن 13 ه.ق (متولد 1296 ه.ق). وي فرزند ميرزا فتح الله ذوقي شاعر بود. پدرش در تعليم و تربيت او همت گماشت. خواندن و نوشتن را در کودکي آموخت و خوشنويسي و شعر و ادب فارسي و عربي را نيز فرا گرفت. گويند اشعار عربي زيادي از دورۀ جاهلي از حفظ داشت و ديواني نيز فراهم آورده بود. در اوايل جواني با پسر محمد ناصر خان قاجار ملقب به ظهير الدوله ازدواج کرد.
10) شاد ملک خاتون
از زنان خوشنويس اواخر قرن 9 ه.ق، دختر محمد سلطان گورکاني و نوه تيمور لنگ. درباره چگونگي زندگي وي اطلاع دقيقي در دست نيست و تنها خطوط خوشنويسي شدۀ چندي از وي باقي است. از جمله قرآني مذَهّب در قطع متوسط با خط سه دانگ خوش.
11) عفاف
از زنان دانشمند، خوشنويس و شاعر قرن 13 ه.ق. همسر شاهزاده حيدر قلي ميرزا، فرزند فتحعلي شاه قاجار، او خط شکسته را خوش مي‌نوشت. با علوم غريبه نيز آشنا بود و شعر نيز مي‌سرود.
12) عفت (= همايون سلطان خانم)
از زنان عارف، شاعر و خوشنويس قرن 13 ه.ق مشهور به خانم خانمان. وي نخستين دختر فتحعلي شاه قاجار و خواهر تني حسينعلي ميرزا فرمانفر و همسر ابراهيم خان ظهير الدوله بود. به نوشته محمود ميرزا در تذکرۀ نقل مجلس، عفت خانم از علوم نجوم، هيئت و مقدمات عربي بهره داشت. خط نستعليق و شکسته را خوب مي‌نوشت و شعر را نيز نيکو مي‌سرود. چون عارف مسلک بود غالباً مثنوي مولوي مي‌خواند و اشعاري نيز به سبک مثنوي مي‌سرود.
13) علويه خانم
از زنان هنرمند، نقاش و خطاط ناخني در قرن 13 ه.ق بود. وي خط را به شيوۀ ناخني مي‌نوشت و نقوش تزئيني را نيز به شيوۀ ناخني مي‌افزود. از آثار امضا دارش، اثري از او در حراج کريستي 11 آوريل 1989 در لندن به فروش رسيد که مرقعي بود به خط نستعليق شش دانگ که به خط ناخني کتابت نموده و حواشي صفحات را با ترسيمات ساده‌اي به شيوۀ ناخني تزئين نموده با رقم: «در ارض اقدس قم تحرير شد، کتبه علويه في سنه 1313 ق».
14) فاطمه سلطان
دختر مقصود علي از زنان خوشنويس قرن 10 ه.ق. نام وي به همراه خواهرش زينب در فهرست خوشنويسان قرن 10 هـ آمده است. به گفته مهدي بياني از آثار خطي موجود از وي، قرآني به قطع وزيري است که در تاريخ 982 ق به خط خفي خوش نوشته شده است و پنج صفحه آخر آن نو نويس نسخ و رقاع خوشنويسي شده است. در انتهاي قرآن نيز اختتاميه‌اي به خط فاطمه سلطان است به اين قرار: «حسب الامر حضرت خورشيد مرتبت، بلقيس حشمت، نتيجۀ دودمان سلطنت و شهرياري و خلاصه خاندان خوقنت و جهانداري، سلطان بيگم ابنة السلطان بن السلطان، شاه عالم پناه طهماسب خلد الله ملکه ابوالابدين الي يوم دين، علي يد الخاسر و بالسعي الفاظ مني و انا المحتا جة الي رحمة ربي الرحمن، بنت مقصود علي، فاطمه سلطان اميد به چشم مغفرت و خطا پوشي در آن نظر فرموده و به عين عنايت و فضاي بي نهايت از عيوب و نواقص آن گذشته و به عوض هر عيبي به لوح ضمير خود حسني ثبت فرمايند، چنين است زيرا که اکسير همتشان مجموع نواقص را کمال است و در زير آن عبارت «فاطمه بنت مقصود علي تاريخ ربيع الاول 982 ق» ضبط است.
15) مريم بانو نائيني
از زنان خوشنویس قرن 14 هـ .ق نوادة عبدالوهاب نائینی از نمونه خطهای او قرآن وزیری جلد روغنی. دو صفحه افتتاح متن و حاشیه مرصع نسخ و رقاع کتابت خفی متوسط با رقم: «امروز که … سریر سلطنت دولت علیه ایران بوجود مبارک … ناصرالدین شاه … مزین است … این کمینه کنیز دیرینه را هم که تکلیفش پنبه ریسی بود خیال خوشنویسی دامنگیر شد … پیشکش نمود… حرره مریم من نواده مرحوم حاج عبدالوهاب نائینی اعلی الله مقامه… فی شهر جمادی الاولی من شهور سنه 1302».
16) ماهشرف خانم قادری متخلص به مستوره کردستاني
خوشنويس و تاريخ نويس برجسته ايران متولد 1220هجری
مستوره کردستانی علاوه بر فضايل علمي و اخلاقي وتبحر فراوان در تاریخ نگاری ، در هنر خوشنويسي نيز نادره دوران بود. خط نستعليق و نسخ و ثلث و رقاع و شكسته را بسیار نيك مي نوشت. مستوره با هوش و استعدادي كه داشت به زودي در هنر خوشنويسي نيز سرآمد ديگران شد و به گفته ميرزاعبدالله رونق، صاحب حديقه امان اللهي، در خوشنويسي به درجه استادي رسيد: از صفحه پيرايي خط ستعليقش، روان مير]عماد[ در دفتر ناداني از انكسار و شرمساري عبده به نام خود نوشته و از صحيفه آرايي خط نسخش روح ياقوت ]مستعصمی[ در مكتب پريشاني از اعتذار رقم نسخ بر نامه خود كشيده، شكسته نويسي كه چون قلم شكسته را به كف آوردي، جان مجیدش ]درویش طالقانی[ با هزاران تشوير در وصف گفتي…
تا كرده خدا لوح و قلم را ايجاد ننوشته كسي شكسته را چون تو درست
ميرزاعلي اكبر، عموزاده مستوره نيز خط مستوره را ستوده، مي نويسد: مستوره خانم در خوش خطي، ميرعماد ثاني و در نگارش نثر، كمتر از ابن عباد نيست.
17) مَلک
از زنان خوشنويس و شاعر قرن 14 ه.ق (متولد 1307 ق) وي دختر محمد تقي ميرزا حسام السلطنه و نوۀ فتحعلي شاه قاجار بود. ملک بانويي با سواد و با ذوق بود و خط زيبايي نيز داشت آنچنانکه از وی به عنوان یکی از بهترین خوشنویسان زن در قرن چهاردهم یاد می شود
18) هما نقاش ناخني
از زنان خوشنويس و نقاش قرن 14 ه.ق. وي در تصويرگري و خوشنويسي به شيوۀ ناخني مهارت داشت. از آثار رقم دار ناخني او، دسته گل زيبايي با برگها و شاخه‌هايي فراوان است که در لابه‌لاي آنها، پروانه‌هايي نيز نشانده و به خط نستعليق ناخني با رقم «هما 1286» امضا کرده است.
19) ابتهاج السلطنه
دختر عماد الدوله و از خانواده قاجار است. وي مادر جهانگير مراد حسام السلطنه و موسيقيدان بود. او نوازندگي تار را نزد خواهر آقا حسينقلي آموخت. زني هنرمند بود که انواع خط را به نکويي مي‌نوشت و در نقاشي مهارت داشت.
20) فخر جهان
از بانوان هنرمند عهد قاجار است که در خوشنويسي، گل سازي، نگارگري و هنر ناخني مهارت داشت. از آثار ديده شده وي موارد ذيل است:
– مرقعي بسيار زيبا با هنر ناخني با رقم «حرّره اقل خادمة الدوله القاهره الباهره فخر جهان»، در کتابخانه موزه گلستان.
– اثر زيباي ديگري با هنر ناخني درهمان کتابخانه با رقم «خادمه فخري، فخر جهان».
– اثرديده شده توسط استاد محمد علي کريم زاده، دسته گل زيبايي با حواشي تذهيب و رقم «فخر جهان نور جهان».
– تصوير تمام قد محمد شاه قاجار با رقم: «فخر جهان نور جهان 1260».
21) زينب النساء بيگم
دختر عالم گير پادشاه هندوستان، ازدل رس بانو، دختر شاهنوازخان صفوي متولد 1048 ق. اين بانوي دانشمند و هنرمند، به ادبيات فارسي و عربي آشنا و حافظ کلام الله بود. شعر مي‌گفت و صاحب ديوان بود. خطوط نسخ و شکسته را خوش مي‌نوشت و به ترفيه حال اهل فضل و هنر مي‌کوشيد و جمعي از دانشمندان و شاعران و منشيان و خوشنويسان در سايۀ عنايت او مي‌زيستند. بعضي کتابها و رسالات به نام وي پرداخته‌اند.
22) زينا شيرازي
کاتب و خوشنويس بود. به خط او يک نسخه شرح اشعار انوري به قطع جانمازي و کاغذ دولت آبادي جلد روغني با تزئينات به خط نسخ که تاريخ 1021 دارد و در کتابخانه موزه گلستان نگهداري مي‌شود.
23) گلرخ بانو بيگم
از بانوان خوشنويس دوره صفويه و زمان شاه عباس اول مي‌باشد. در روایات آمده است اين بانوي هنرمند از شاگردان ميرعماد بود و به شيوۀ وي خوشنويسي مي‌کرد. عذرا عقیقی بخشایش در کتاب زنان خوشنویس ایران در شرح حال این بانوی خوشنویس می نویسد : “هیچ نشان وسندی تواریخ و تذکره ها در دست نیست تنها یک چلیپای نستعلیق بارقم گلرخ بانو بیگم با کار تذهیب ونقاشی در اطراف آن در دست می باشد که از سبک نگارش آن می توان حدث زد که تذهیب مربوط به قرن دهم می باشد زیرا به شیوه ی نقاشان آن روزگاران است واما سبک خود خط به شیوه ی مرحوم میرعما د است ونشان دهنده ی این امر است که وی از شاگردان وتقلید کنندگان سبک میرعماد بوده است . ولی باز مشخص نیست که آیا او شاگرد بی واسطه بوده یا با واسطه ؟ اما توجه وعنایت میرعماد به نگرش ومشق مکرر این جمله که : آمد بهار گلرخ من در سفر هنوز . شاید این جمله اشاره به نام اوباشد وعلاقه وارادت استاد به شاگردش را برساند ولی باز دلیل ومدرک معتبری در دست نیست که میرعماد استاد بی واسطه گلرخ بانو بیگم بوده است . “
24) گوهر شاد بانو
دختر خوشنويس مير عماد الحسنی سیفی قزوینی بزرگترین خوشنویس تاریخ
گوهرشاد بانو خوشنویسی را از دوران کودکی در مکتب پدر آموخت ودر زمان کوتاهی به سرآمد زنان خوشنویسان تبدیل گشت او شاعر و طنز پرداز نیز بود وپدر اورا حرمت بسیار می نمود مثنوی میرعماد بزرگ در وصف گوهرشاد بانو را باید منشور اخلاقی زنان هنرمند شمرد. گوهرشاد به نکاح استاد خدیوالخطاطین یکی از خوشنویسان زمان خود در آمد واز اودارای فرزندانی شد که همگی از خطاطان ممتاز آن دوران شدند در سال 1032به قزوین رفت ودر کنار برادرش میرابراهیم مجلس تعلیم خط پدر را در زادگاهش احیاء نمودوتا پایان عمر پر از خدمتش همانجا ماند متاسفانه مقبره ای از ایشان یافت نشده است.
25) منور آراني
از زنان خوشنويس قرن 14 ه.ق. او شعر مي‌سرود و در شعر «حيا» تخلص داشت. در خوشنويسي، خط شکسته نستعليق را به زيبايي مي‌نوشت. منور آرايي دختر وفايي کاشاني و مادر نظام وفا (شاعر معاصر) بود. اشعار او مشتمل بر هزار بيت است که به خط زيباي خود آنها را نوشته است.چ
26) نواب عاليه (خانم کوچک)
دختر فتحعلي شاه و خوشنويس خط نسخ بود. وي پس از دور شدن از دستگاه سلطنت نزد برادر خود محمد علي ميرزا دولتشاه در کرمانشاه مي‌زيست. از آثار او کتبيۀ مسجد نواب اين شهر است. وي خط نسخ را به زيبايي نوشته و قطعاتي از او به جا مانده است، در مجموعه آيت الله نجومي با رقم و تاريخ «نمقت بنت شه خانم کوچک 1243». و همچنين قطعه‌اي از او در کتابخانه موزه گلستان نگهداري مي‌شود.
27) ياسمن بو
از بانوان خوشنويس که در دکن ساکن شد و پس از مرگ شوهرش، ميرزا عسکري دامغاني به دهلي رفته و تا پايان عمر در آنجا زيست. ياسمن بو خط ثلث نسخ و شکسته را خوش مي‌نوشت؛ وي شاعر نيز بود.
28) ميرزا ماه شرف خانم
عمه حاج ملا صالح مجتهد برغاني. ملقب به منشيه. شکسته را خوب مي‌نوشت. متصدي انشاء بود. وي در دستگاه تاج الدوله با عزت تمام مي‌زيست. از وی به عنوان یکی از شکسته نویسان نامی عصر خود یاد می کنند
زنان خوشنويس در اين دوران بسيار بيشتر از تعدادي است که شمرده شد ولي به دلايلي کاملاً روشن نام و اثر ايشان از ديد حافظه تاريخ مخفي مانده است
منقول است که مولانا اظهر تبریزی که استاد سلطانعلی مشهدی بوده در حسن تربیت وی بسیار دقیق و پیگیر بوده است در بیتی به سلطانعلی فرموده:
در مشق تقصیری مکن پیوسته ای سلطانعلی
در روز کن مشق خفی در شام کن مشق جلی
آرامگاه سلطانعلی مشهدی (841-926قمری)خوشنویس بزرگ ایرانی و صاحب رساله صراط السطور در حرم منور امام رضا علیه السلام نزدیک به پنجره فولاد قرار داشته و سنگ مزار وی آراسته به شعر و خط شاگردش محمد ابریشمی است
منابع :
– عذرا عقیقی بخشایش / زنان خوشنویس انتشارات کلهر
– مهدی بیانی / احوال و آثار خوش نویسان – نستعلیق نویسان انتشارات دانشگاه تهران
– حوریه سعیدی/ زن در تاریخ معاصر ایران – نشریه الکترونیکی زنان /موسسه مطالعات تاریخ معاصرایران
– حبیب الله فضائلی / اطلس خط
– ایرج کابلی / درست نویسی خط فارسی
فروشگاه قلمتراش دات آی آر به عنوان اولین و بزرگترین فروشگاه فروش ابزار و لوازم خوشنویسی و نقاشیخط در ایران ارسال کلیه کالاهای ارائه شده برای هنرمندان به سرتاسر کشور را بر عهده داشته و در کوتاهترین زمان ممکن سفارش عزیزان از طریق پست به دستشان میرسد.
