تحول کتيبه های ثلث در معماری ايران

تحول کتيبه های ثلث در معماری ايران

این نوشته ارائه دهنده مقاله کامل با عنوان 

سير تحول کتيبه های ثلث در معماری ايران (صفوی تا قاجار)

چكيده

خط ثلث يکي از اقلام مهم خوشنويسي در هنر ايراني و اسلامي است كه بر گرفته از خط کوفي مي باشد.

ابن مقله بيضاوي، ابن بواب و ياقوت درپيدايش، تکميل ونظام مند کردن آن، نقش مهم و اساسي داشته اند.

ســاختار وقابليت هاي حرکتي خط ثلث ،در دو محور عمودي مانند«الــف ها» وحرکت هاي افقي مانند «ي » معکوس،

همراه با ترکيبات پيچيده، به کمک گردش حروف مختلف، توانايي بالايي به اين خط بخشــيده اســت.

اين خط حالتي ايستا، محکم و اســتوار دارد و سازگاري متناسبي با کتيبه نگاري دارد.

از دوران ايلخاني کتيبه نگاري با خط ثلث آغاز وتا به امروز هم چنان ادامه دارد.

دوره تيموري نقطه اوج و فراز خط ثلث و دوره قاجار به جهت اندام، مفردات و قدرت حروف، نقطه فرود وتنزل مي باشد

اما از نظر خلاقيت، تنوع رنگ و شادابي، آثار کم نظيري در اين دوره خلق شده است.

در مجموع در دوره قاجار از اهميت خط ثلث کاسته شد و خط نستعليق توسعه چشمگيري پيدا کرد.

کتيبه هاي ثلث دوره صفوي از نظر مصالح متنوع هستند و از جهت اجرا، داراي استحکام خوبي هستند.

اين خط به دليل گستردگي بناها رشد و افزايش قابل توجهي پيدا كرده و هنرمندان مطرحي چون عليرضاي عباسي به کتيبه نگاري روآوردند.

اين مقاله با در نظر گرفتن تنوع و ازدياد كتيبه ها بر اساس بناهاي شاخص مانند مساجد جامع به روش توصيفي و تحليلي به ويژگي ها و تفاوت هاي فني کتيبه هاي ثلث در اين دو دوره پرداخته است.

مقدمه :

خوشنويسي در هنراسلامي، به دليل ارتباط با کلام الهي، مقدس شمرده مي شود .

يکي از راه هاي مهم ارتباط و انس مسلمانان از جمله ايرانيان با اسلام، خط وخوشنويسي است.

در قرآن کريم به حرمت قلم، ارزش کتابت و قسم به آن ها اشاره شده است

«ن والقلم وما يسطرون».(قرآن كريم، سوره علق، آيه ٣ – ٥ (و در سوره علق تعليم خط و نوشتن را به خود نسبت مي دهد.

«اقرا وربک الاکرم الذي علم بالقلم علم الانسان ما لم يعلم»

همچنين احاديث و روايات متعددي از ائمه و بزرگان ديني وفرهنگي در وصف و در اهميت کتابت و ارزش زيبا نوشتن،

وجود دارد که نشان مي دهد اين هنر داراي اهميت و مقامي ويژه اي در هنر اسلامي است.

پيامبر اکرم (ص) فرموده اند «کسي که قلمي بتراشد و با آن در باب علم و دانش چيزي بنويسد خدا درختي در بهشت به او اعطا کند که از دنيا و آن چه در آن است بهتر باشد»

.(فضائلي، ١٣٧٦ ،١٧ (مسلمانان تلاش نمودند آيات و مظاهر قرآني و ديني را در تمام شئونات زندگي خود هويدا كرده و به نمايش بگذارند

تا به اين وسيله قرآن از گزند نابودي رها يابد وهم حضور هميشگي در زندگي مردم داشته باشد.

بناهاي عمومي و مذهبي مانند، مسجد، مدرسه، تکيه ها و غيره براي اين موضوع بسيار مناسب بودند.

نوشتن آيات قرآني واحاديث نبوي در معماري رواج پيدا كرد « امعان نظر در كتيبه هاي قراني براي طلب رحمت ونعمت از آن ها، به عبارت ديگر چنان كردن كه نور ملكوتي، نشانه هاي الهي (كه آيات قرآن نيز خود نشانه هاي الهي اند )

بتواند از روزن چشم در روح نفوذ كند ، (لينگز، ١٣٧٧ ،١٦ ( ابتدا در سده هاي اوليه اسلامي از محراب و دروازه ها که محل سجود و ورود به اين اماکن بود

آغاز شد و به مرور تمام بخش هاي معماري را در بر گرفت.

با گسترش معماري اسلامي ايران، کتيبه ها وکتيبه نگاري از اهميت خاصي بر خوردار شدند.

در دوره سلجوقي اغلب از کتيبه ها به خط کوفي و آجري يا گچي بودند

اما در دوره هاي بعد يعني دوره ايلخاني بسياري کتيبه ها گچي و با انواع خطوط تزئيني کوفي و خط ثلث اوليه نوشته شده اند .

دوره تيموري عرصه هنر نمايي کتيبه هاي با ارزش به خط ثلث و محقق بود كه تا به امروز همتايي براي بعضي از اين کتيبه ها پيدا نشده است.

در دوره صفوي به دليل ساخت و سازهاي زياد و ازدياد ابنيه هاي مذهبي، کتيبه هاي هفت رنگ و بيشتر به خط ثلث رواج پيدا کرد

و اصفهان پايتخت، کانون ثلث نويسان و کتيبه نويسان برجسته گرديد. اين روند هم چنان در معماري ايران ادامه دارد و در دوره قاجار نيز کتيبه نگاري،

اهميت پيشين خود را حفظ نمود با اين تفاوت که در عصر قاجار خط نستعليق جايگزين خط ثلث صدر نشين در کتيبه نگاري شد.

نحوه تعامل و ترکيب با فضاهاي معماري و رعايت تناسب هاي کلي وجزئي در کتيبه ها و نسبت آن با ابعاد و اندازه هاي بناها و ابعاد

انساني، همچنين توازن و هماهنگي رنگ ها و نقش ها، از جمله مسائل مهم در کتيبه نگاري به شمار مي آيند.

اهميت كتيبه ها در معماري کتيبه ها تنها عناصر بصري هستند که به طورمستقيم

حامل معنايند و از دو جنبه، تصويري(شکل ظاهري)و محتوا و متن، داراي اهميت زيادي در بناهاي دوره اسلامي ايران مي باشند .

کتيبه ها حتي از نگاه غير مسلمانان نيز با اهميت و جالب توجه هستند.

پروفسور پوپ ايران شناس مشهور در اين زمينه مي گويد:

«کتيبه ها، که در پيچيدگي خطوط هيجان زيادي پديد مي آورند، بايد واقعا در جاي خود مورد بررسي قرار گيرند.

آن ها در مقام طرح ناب در خور بيش ترين تحسين هستند، ولي در عين حال مسلمانان آن ها را داراي خواصي باطني مي دانند».(پوپ، ١٣٨٦ ،١٥ )

از نظر او پيچيدگي هاي فني خط، ناب بودن طرح ها و خواص باطني کتيبه ها، اهميت فوق العاده اي دارند.

ماهيت و زيبايي کتيبه ها به عوامل مختلفي بستگي دارد:

متن و محتوا، نوع خط، ترکيب و تناسب، نوع مواد و مصالح، اجراي دقيق و ظريف و عوامل ديگري که هر يك سهمي در زيبايي نقش کتيبه بر عهده دارند.

از ميان همه عوامل مضمون و خط ،نقش بي بديلي دارند.»خط ذاتا حاوي معناست،

معنايي پند آموز، محترم و مقدس. گويي معمار با نشاندن خط بر همه چيز، بنا را محترم و مقدس مي کند.

خط در فضا به گونه اي که حتما بايد خوانده شود به کار نمي رود، به نظر مي رسد طراح،

احساس حضور خط در فضا را نزد مخاطب مهم تر و تاثير گذارتر از خواندن آن و دست يابي به مفاهيم آن مي شمارد.

به اين ترتيب خط در همه جا از مسجد و مدرسه، قصر وخانه، کاروانسرا و مقبره، تکيه و آ ب انبار، کاربردي وسيع يافته

و همه چيز را متبرک کرده است. «اغلب کتيبه ها بازتاب آيات قرآن کريم اند و از منظر ما مسلمانان، قرآن

منشاء تمام زيبائي ها، سعادت، رستگاري بشر و کلام خداوند است؛

پس انعکاس کلام خدا و نمايش دائمي آن در معرض عموم بسيار با اهميت مي باشد.

از اهداف مهم ديگر کتيبه ها، ايجاد فضاي معنوي با بهره گيري از آيات قراني است

همان چيزي که مارتين لينگز از آن به منظر قرآني تعبير کرده است.

به گفته او : « نبايد فراموش کرد که يکي از اهداف مهم خط قرآن ايجاد قداست بصري است.

امعان نظر در کتيبه هاي قرآني براي طلب رحمت و نعمت از آن ها.»

در احاديث و روايات نيز به موضوع نگاه کردن به آيات قرآني اشاره شده است.

امام صادق(ع) به يكي از يارانش فرمود:« قرآن را در حالي بخوان كه در مصحف مي نگري و آن بهتر است آيا نمي داني كه نگاه كردن به قرآن عبادت است».

پيامبر اکرم (ص) نيز مي فرمايد:«نگاه كردن به خطوط قرآن،بدون خواندن نيز، عبادت است».

در روايت ديگري نقل شده «المؤمن في المسجد، كالسمك في الماء»

يعني مومن در مسجد مثل ماهي در آب است. همان طور كه زندگي، آرامش و رشد ماهي در آب است،

حضور مؤمن نيز در مسجد اين اثرات را در پي دارد وکتيبه هاي قرآني به همراه حضور قلب مومن،

زمينه ساز و ايجاد کننده چنين فضاي معنوي و قدسي در مساجد هستند .

از طرف ديگر در كتيبه ها اطلاعات مهم تاريخي نهفته است

«كتيبه ها از آن جايي كه جزو مستندترين مدارك در پژوهش در باره يك بنا هستند مورد توجه مي باشند و همواره بر نقل و قول هاي تاريخي رجحان دارند».

 بسياري از تغيير و تحولات و اطلاعات جامعه را مي توانيم در کتيبه ها جست وجو كنيم.

وقف نامه مسجد سپهسالار (مدرسه شهيد مطهري) به طور دقيق مسائل پيرامون حق و حقوق دست اندر کاران مسجد را به ما نشان مي دهد.

مطالب بیان شده تا اینجا بخشی از چکیده و مقدمه این مقاله بسیار ارزشمند است برای دریافت فایل کامل مقاله از سایت قلمتراش  روی دکمه زیر کلیک کنید و این مقاله را به صورت کامل در فایل PDF دریافت کنید.